بلایا و انواع آن

گرد آورنده: محمد نعلبندي

شرايط اضطراري و بلاياي طبيعي، همواره كره زمين را تحت تاثير قرار ميدهند و سبب وارد آمدن آسيب به مردم، نابودي دارايي‌ها و انهدام زيربناها، اقتصاد و امكانات محيط مي‌گردند. وارد شدن آسيب به مردم، مواردي چون مرگ، جراحت، بيماري، سوء تغذيه و فشارهاي روحي رواني را شامل مي‌شود

اگر شرايط اضطراري و خطرها و آسيب پذيري ناشي از آنها فاقد مديريت كارآمد باشند، اهداف توسعه پايدار با مشكل روبرو خواهند شد.

علي‌رغم پيشرفتهاي حيرت آور فن آوري جديد، انسان در برابر بلاياي طبيعي و حوادث غير مترقبه مانند سيل، توفان، آتشفشان، زلزله و جنگ كه در مراكز تجمع جمعيت ايجاد مي‌شوند و ناراحتيهاي جاني و مالي فراواني را به وجود مي آورند، درمانده است.

به دنبال اغلب فاجعه‌هاي طبيعي، تعداد كثيري از مردم بي خانمان شده، از غذاي كافي، پوشاك، بهداشت و ساير ضروريات زندگي محروم مي‌شوند و نهايتاً در معرض آثار نامطلوب شرايط اقليمي و بيماري‌ها قرار مي‌گيرند. اين وظيفه همه مردم، دولتها و حتي دنياست كه در تأمين سلامت و بهداشت مردم بلازده همكاري كنند و به آنان كمك كنند كه به زندگي عادي خود باز گردند.

زلزله و سيل به عنوان مهمترين بلاياي طبيعي دركشور ما مطرح هستند متأسفانه ميزان مرگ و مير ناشي از زلزله 17% از كل تلفات اين سانحه در جهان است فقط در سالهاي 1336 تا 1370، زلزله مجموعاً بيش از 150 هزار نفر از هموطنان را به كام مرگ كشيده است همچنين در 40 سال اخير 1180 مورد سيل مهم گزارش شده است.

واضح است كه مقامات بهداشتي بدون برنامه‌ريزي دقيق و آمادگي قبلي، نمي‌توانند اين نياز ها را برآورد كنند.

بلايا و اوضاع اضطراري:

هر بلاي طبيعي، اصولاً تغييري است در شرايط محيطي، كه مي‌تواند سبب گسسته شدن روند زندگي طبيعي مردم و قرار گرفتن آنان در معرض عناصر مضر و خطرناك محيط شود و بلاي طبيعي حوادثي ناشي از طبيعت هستند كه شدت آنها بحدي است كه وضعي فاجعه انگيز ايجاد مي‌كنند در اين وضعيت، شيرازه زندگي روزمره ناگهان گسيخته مي‌شود و مردم دچار رنج و درماندگي مي‌شوند و در نتيجه به غذا، پوشاك، سرپناه، مراقبتهاي پزشكي و بهداشتي و ساير ضروريات زندگي در مقابل عوامل و شرايط نامساعد، محتاج مي‌گردند.

مسئولان بهداشتي بايد به مسائل زير توجه داشته باشند:

1 – برنامه ريزي و آمادگي قبلي بمنظور مقابله با شرايط نامساعد بهداشتي كه بدنبال وقوع بلاياي طبيعي ايجاد ميشود،

2 – آماده ساختن كاركنان بهداشتي در رده‌هاي مختلف، بمنظور مقابله با بلاياي طبيعي و غيره،

3 – تهيه متون آموزشي مورد نياز براي رده‌هاي مختلف براي آمادگي بخش بهداشت و درمان،

4 – تدوين استانداردهاي حداقل و قابل قبول كه هنگام برنامه‌ريزي و اجراي عمليات اضطراري و در شرايط دشوار، بتوان از آنها استفاده كرد،

5 – آشنايي عموم مردم با مسايل بهداشتي در مواقع اضطراري، از طريق آموزش بهداشت عمومي.

اهميت بلايا از نظر ميزان اثر و آسيب آنها:

1 – تلفات و صدمات انسانها و حيوانات اهلي

2 – قطع خدمات عمومي مثل برق، گاز، ارتباطات، فاضلاب، مواد غذايي و غيره

3 – از بين رفتن و آسيب اموال عمومي و خصوصي

4 – انتشار بيماريهاي واگيردار

5 – اختلال در فعاليتهاي عادي

تقسيم بندي انواع بلايا:

بلايا را بر حسب منبع ايجاد آن ميتوان به اشكال زير تقسيم بندي كرد:

1 – بلايايي كه در اثر عوامل جوي مانند توفانها ايجاد ميشوند

2 – بلايايي كه ناشي از تغييرات سطح زمين مانند سيل هستند

3 – بلايايي كه در اثر جابجايي قسمتهاي مختلف قشر زمين مانند زمين لرزه بوجود مي آيند

4 – سوانح مانند ريزش بناها، انفجار، آتش سوزي و غيره

5 – بلاياي پيچيده مانند جنگ، خشكسالي و ... كه باعث جابجايي جمعيت و پناهندگي از يك كشور به كشور ديگر ميشوند

 مدیریت در بلاهای طبیعی

گرد آورنده: محمد نعلبندي

مشكلات شايع بهداشتي در حوادث طبيعي:

- واكنشهاي اجتماعي

- بروز و شيوع بيماريهاي واگير

- جابجائي جمعيت

- در معرض هوا قرار گرفتن

- مواد غذائي و تغذيه

- بهداشت رواني

 

چگونگي رفتار اهالي سانحه ديده منحصراً گاهي توأم با وحشت ، اضطراب و حيرت زدگي است و پس از گذشت چند دقيقه از وقوع حادثه ، آسيب ديدگان فعاليتهاي جستجو و نجات را آغاز مي‌نمايند و هر كسي تصور مي‌كند كه اعمال و رفتار او در امداد رساني و نجات كاملاً منطقي است اينگونه برخوردها در برخي موارد به سود و مصلحت جامعه نمي‌باشد و موجب مي‌شود نيروهاي امدادگر نتوانند وظايف خود را بخوبي انجام دهند. گر چه در برخي شرايط خطر بالقوه انتقال بيماريهاي عفوني افزايش مي‌يابد ولي بطور كلي وقوع حوادث عامل بروز ناگهاني بيماريهاي واگير نيستند مهمترين علت افزايش بيماريها بدليل آلودگي آب و مواد غذائي مي‌باشد ، خطر بروز همه‌گيري بيماريهاي واگير با تراكم جمعيت و جابجائي آنها افزايش مي‌يابد زيرا اين عوامل باعث مي‌شوند كه ميزان مصرف آب و مواد غذائي و خطر آلودگي آنها افزايش يابد و تخريب سرويس‌هاي بهداشتي خود مهمترين علت در افزايش آلودگي است و همچنين متوقف شدن برنامه‌هاي مبارزه با ناقلين ، بيماريهاي منتقله توسط حشرات را افزايش مي‌دهد.

زماني كه جابجائي بي‌اختيار و يا سازمان يافته رخ مي‌دهد ، نيازهاي اضطراري به تامين امداد همگاني احساس مي‌شود اهالي آسيب ديده ممكن است به نقاط شهري كه سرويس‌ها و امكانات آنها با تعداد جمعيت مطابقت ندارد عزيمت و در نتيجه موجب افزايش مرگ و مير و بروز بيماري مي گردند. و يا بعضي بيماريهاي كه در بين جمعيت منطقه و يا تازه وارد آندمي و بومي نبوده با تماس با يكديگر موجب افزايش بيماري گردد.

همچنين پس از وقوع حوادث غير مترقبه ممكن است خطرات بهداشتي ناشي از قرار گرفتن در معرض هواي روباز و بي حفاظ نيز موجب افزايش بعضي بيماريها گردد.

بروز خسارات و آسيبهاي فراوان به انبارهاي مواد غذايي و محصولات و از بين رفتن سيستم توزيع مهمترين علت بروز كمبودهاي محلي مي‌باشند كه خود موجب نگراني و بروز بيماريها خصوصاً در گروههاي آسيب پذير مي‌باشد.

مشكلات حاد بهداشت رواني در طي دوره هاي طولاني توانبخشي و نوسازي افزايش يافته و بروز بيماريهاي رواني را موجب شده كه بايد مورد توجه قرار گيرد.

مديريت بلايا:

در خصوص مقابله با بلاياي طبيعي دو روش مديريت كاملا متفاوت تاكنون مطرح بوده‌اند:

- روش اول مقابله با بلاياي طبيعي بعد از وقوع آنهاست بدين شكل كه هيچگونه برنامه و مديريت مشخصي قبل از وقوع بلايا در نظر گرفته نشده ولي پس از وقوع ، كليه امكانات و نيروها براي مقابله با آثار بلايا بسيج مي‌شوند.

- روش دوم شامل مديريت مشخصي است كه در برگيرنده كليه مراحل مربوط به بلاياي طبيعي شامل مرحله قبل از وقوع ، مرحله امداد و بالاخره مرحله بازسازي و نوسازي است و عناصر اصلي اين روش در چرخه مديريت شامل آمادگي ، پيشگيري ، كاهش يا تخفيف ، امداد ، بازسازي و نوسازي و توسعه ميباشد.

بهداشت و درمان در بلايا:

1 – بخش بهداشت:

- بهداشت محيط در بلايا

- مراقبت ، پيشگيري و كنترل بيماريهاي قابل انتقال در بلايا

- بهداشت رواني در بلايا

- غذا و تغذيه در بلايا

- ارتباطات و حمل و نقل

- مديريت كمكهاي امداد بين المللي

- طرح ريزي و مديريت محلهاي اسكان موقت و اردوگاه‌هاي پناهندگان

- تجديد برنامه هاي عادي

- آماده باش در حوادث غير مترقبه

2 – بخش درمان:

- آماده سازي خدمات درماني براي آسيب ديدگان در هنگام بلاياي طبيعي

مديريت بخش بهداشت:

هدف اين مديريت كاهش و يا بحداقل رساندن مرگ و مير ، بيماري و ناتوانيهاي جسمي و رواني ناشي از بلاياي طبيعي و تسهيل بازگشت فوري به وضعيت عادي و ارائه خدمات بهداشتي به مردم پس از بروز بلاياي طبيعي است.

مهمترين وظايف بخش بهداشت:

الف ) بيش از وقوع بلايا

- تهيه چارچوب اصلي برنامه هاي مديريت وضعيت اضطراري در بخش بهداشت و زير مجموعه‌هاي آن

- تامين منابع و امكانات پشتيباني اعم از مواد ، دارو و...

- خدمات بهداشت رواني

- بهداشت خانواده

- ارزيابي سريع وضعيت بهداشتي درماني

- كنترل بيماريها ، همه گيريها و برقراري زنجيره سرد

- نظارت،حمايت و سياستگزاري نحوه تغذيه

- نظارت بر بهداشت محيط

- آموزش نيروي انساني و مردم

- پژوهش

- نظام ثبت و گزارشدهي اطلاعات

- پايش و ارزشيابي اقدامات انجام شده

ب ) پس از وقوع وضعيت اضطراري:

- اعلام آماده باش و فعال‌سازي برنامه مديريت وضعيت اضطراري

- ايجاد مركز پشتيباني اقدامات بخش بهداشت

- جلب همكاري و هماهنگي درون بخشي و برون بخشي

- حفظ تماس دائم با سطوح بالاتر و پايين تر

- اعزام تيمهاي امداد بهداشتي

- گزارش اقدامات و ارائه توصيه‌هاي عملي

- پايش و ارزشيابي اقدامات

مبارزه و پيشگيري از بيماريها بدنبال وقوع بلاياي طبيعي:

تجربيات نشان ميدهند كه بعداز وقوع بلاياي طبيعي همه‌گيري ناشي از بيماريهاي عفوني معمولاً بدليل وجود عامل بيماري در جامعه قبل از وقوع بلا بوده است.

مهمترين اين همه گيريها در درجه اول شامل سرخك ، بيماريهاي اسهالي ، عفونتهاي حاد تنفسي و مالاريا و در درجه بعدي مننژيت منگوكوكسي ، هپاتيت ، تب تيفوئيدي و تب تيفوسي است.

ارزيابي سريع وضعيت بهداشتي:

ارزيابي سريع وضعيت بهداشتي درماني اولين اقدامي است كه پس از بروز هر وضعيت اضطراري با توجه به گستردگي حادثه بايد توسط بخش بهداشت انجام شود براي اينكار لازم است تيم ارزياب متشكل از كارشناسان زبده كه در رأس آنها يك نفر اپيدميولوژيست قرار دارد تشكيل گردد.

نظام مراقبت از بيماريها:

بعد از وقوع هر بلا ، بلافاصله تيم نظام مراقبت از بيماريها بايد بصورت فعال درآمده و ثبت و گزارش دهي فعالانه به اجرا گذاشته شود.

تيمهاي امداد بهداشتي:

به منظور جلب مشاركت مردم ، بخش خصوصي و كاركنان سطوح محيطي ، بخش بهداشت در ارائه خدمات بهداشتي در مراحل مختلف وقوع بلايا ، اقدام به تشكيل تيمهاي بهداشتي در مراكز بهداشتي درماني شهري ، متشكل از كاركنان آن مركز و افراد داوطلب مي‌نمايد.

خدمات بهداشت رواني:

بر اساس آمار 40 – 30 درصد كساني كه تحت تاثير يك بلا قرار مي‌گيرند به بيماريهاي رواني دچار مي‌شوند.

مهمترين اختلالات رواني ناشي از وقوع بلايا شامل واكنش استرس ، اختلال دپسترس پس از ضربه PTSD و اختلال انطباق مي‌باشد بيش از وقوع بلا مهمترين واكنشي كه در بين افراد جامعه ديده مي‌شود واكنش انكار است حساسيت زائي در بين افراد جامعه و احياناً مسئولين نسبت به تهديد جدي عوامل خطر باعث ايجاد اين واكنش مي شود شناسايي و مقابله با اين واكنش به عهده همه دست اندركاران بخصوص معاونت بهداشتي است.

بهداشت محيط در بلايا:

اهميت آثاري كه بلايا بر محيط زندگي انسان بر جاي مي‌گذارد پس از اهميت تخريب‌هاي وسيع و صدمات جسمي آنها قرار مي‌گيرد.

مهمترين آثار بلايا بر محيط:

- آلودگي منابع آب آشاميدني

- از بين رفتن منازل و لزوم تهيه سر پناه موقت براي بازماندگان

- ايجاد وقفه و اختلال در سيستم دفع زباله و فاضلاب و انباشته شدن آنها در محيط زندگي

- آلودگي مواد غذايي

- افزايش ناقلين

- اجساد انساني

- لاشه هاي حيواني.

تغذيه و بلايا:

مهمترين وظيفه بخش بهداشت در مقوله غذا و تغذيه ، ارزيابي وضعيت تغذيه جمعيت حادثه ديده و شناسايي گروه‌هاي آسيب پذير ، نظارت بر كميت و كيفيت مواد غذايي توزيع شده بين بازماندگان است.

گروههاي آسيب پذير شامل كودكان كمتر از 6 سال ، زنان باردار و شيرده ، بيماران و سالمندان هستند كه بايد طي فعاليت ارزيابي وضعيت توسط كارشناسان بخش بهداشت شناسايي و نحوه تغذيه آنها با افراد معمولي متفاوت باشد.

مدیریت پیشگیری و مبارزه با بیماریها در بلایا

گرد آورنده: محمد نعلبندي

هدف كلي:

کاهش و يا به حداقل رساندن مرگ و مير، بيماري و ناتوانيهاي جسمي و رواني ناشي از بلايا.

اهداف اختصاصي:

l تسهيل بازگشت فوري به وضعيت عادي و ارايه خدمات بهداشتي به مردم پس از بروز بلايا.

l توجه يكسان به تمام جنبه هاي مديريت بخش بهداشت شامل پيشگيري.كاهش آثار بلاياي طبيعي، آمادگي، مقابله، توانبخشي و بازسازي خدمات بهداشتي در مراحل مختلف: قبل، هنگام و پس از بروز بلايا

l تهيه يك چهارچوب عملياتي براي مقابله هماهنگ با بلايا و آثار آنها در بخش بهداشت به منظور دستيابي به اهداف فوق با جلب مشاركت مردم

l توجه به مخاطرات طبيعي و ساير وضعيتهاي اضطراري هنگام تنظيم و اجراي برنامه‌ هاي توسعه دربخش بهداشت

خلاصه اقدامات لازم براي مراقبت، پيشگيري و كنترل بيماريهاي قابل انتقال در بلايا

الف ـ قبل از وقوع بلايا

1 ـ برقراري سيستم نظام مراقبت، آموزش به عموم، آموزش پرسنل بهداشتي درماني بخشهاي دولتي و خصوصي و ساير بخشهاي دولتي و امدادگران رسمي

2 ـ تهيه ليست داروها، واكسنها، لوازم، مواد و تجهيزات آزمايشگاهي مورد نياز براي سيستم مراقبت بيماري‌ها

3ـ تعيين آزمايشگاهاي مرجع در مناطق مختلف كشور

4ـ بررسي نحوه توزيع بيماري‌ها و همه‌گيري‌ها در بلايا به تفكيك استان‌ها و شهرستان‌ها

ب ـ زمان وقوع بلايا

1 - تنظيم يك سيستم دقيق و سريع و مستقل براي فعاليت درون واحد مراقبت از بيماريهاي واگير در سطوح مختلف مركز در هنگام بروز بلايا و تمرين عملي و بازبيني مكرر و به‌روز كردن مداوم آن

2 - هشدار باش به سيستم نظارت در حين وقوع بلايا

ج ـ پس از وقوع بلايا

1ـ انجام ارزيابي سريع بهداشتي درماني

2 ـ انجام اقدامات بهداشتي

3 ـ انجام اقدامات پزشكي و درماني

1-3) اعمال مراقبت و اجراي دقيق سيستم نظارتي براي بيماريهاي واگيردار و كنترل اپيدمي

2-3) واكسيناسيون

3-3) ارائه خدمات آزمايشگاهي

4 ـ بسيج منابع (انساني و غير انساني): مواد، داروها، واكسنها، لوازم، تجهيزات، امكانات و بودجه لازم

اقدامات و رفتارهای ضروری در بلایای طبیعی

گرد آورنده: محمد نعلبندي

اقدامات و رفتارهاي كه بايد عموم مردم در مورد بلايا بايد بدانند شامل مراحل زير مي‌باشد.

الف – اقدامات ضروري قبل از وقوع بلايا:

1 – در عمليات ساختمان سازي ايمني در برابر سيل و زلزله را مطابق با مقررات مهندسي رعايت شود و ساختمانهاي قديمي از نظر مقاومت در برابر زلزله مسحتكم گردند،

2 – از احداث بنا در نزديكي درياچه‌ها، بركه‌ها، رودخانه‌ها، دامنه‌هاي داراي شيب تند و ... خودداري گردد،

3 – شيرواني، سنگ نماي ساختمان، كلاهك و پوشش دودكشهاي بخاري و شومينه از نظر امكان سقوط در مواقع زلزله بررسي و مرمت گردند،

4 – اجسام و وسايل سنگين و بلند مانند يخچال، آبگرمكن، كمد و... در جاي خود محكم شوند،

5 – محل استقرار كولر در خارج ساختمان بررسي و در صورت نياز محكم گردد،

6 – اشياي سنگين و مواد شيميايي در قفسه‌هاي پايين‌تر قرار داده شود،

7 – شيشه هاي شكسته و ترك خورده درها و پنجره‌ها تعويض گردد،

8 – محل خواب افراد خانواده را از كنار پنجره، زير تابلو، لوستر و... دور كنيد،

9 – شماره تلفن‌هاي ضروري را يادداشت كرده و يك كپسول اطفاي حريق در آشپزخانه روي ديوار كنار در نصب نماييد،

10 – شناسنامه‌ها، اسناد با ارزش، پول جواهرات در جاي مطمئن و يا صندوق نسوز نهگداري شود،

11 – وسائل ضروري مواقع اضطراري از قبيل، پتو، حوله، راديو، چراغ قوه، جعبه كمكهاي اوليه و ... تهيه و در دسترس قرار دهيد.

ب – اقدامات مناسب هنگام وقوع بلايا:

1 – به حفظ آرامش و آرام كردن افرادي كه دچار ترس و وحشت شده‌اند بپردازيد،

2 – در داخل ساختمان از پنجره‌ها و آينه‌ها دور شويد و مراقب ريزش آوار باشيد،

3 – در جاي مطمئن مانند زير تختخواب و چهارچوب محكم درها پناه بگيريد،

4 – در آپارتمانها از دويدن بطرف در خروجي ساختمان خودداري كنيد و سر خود را هنگام خروج با دستها بپوشانيد،

5 – از آسانسور استفاده نكنيد و در اولين فرصت شير گاز را ببنديد،

6 – در اماكن عمومي مانند سينما و ... از هجوم بردن به طرف در خودداري شود،

7 – در خارج از ساختمان خود را به محل باز و دور از خطر برسانيد،

8 – اگر در جريان سيلاب قرار داريد به نقاط مرتفع بشتابيد.

ج – اقدامات و رفتارهاي لازم بعداز وقوع بلايا:

توصيه هاي ايمني در داخل ساختمان:

1 – حفظ خونسردي و ايجاد آرامش در اطرافيان،

2 – راهنماي ديگران بمنظور نجات خود و كمك رساني به سايرين،

3 – همكاري در تخليه آسيب ديدگان و اسكان آنها در محلهاي موقت،

4 – قطع جريان برق و گاز،

5 – آمادگي براي پس لرزه‌هاي احتمالي پس از وقوع زلزله،

6 – در صورت امكان برداشتن آب كافي و بستن شير فلكه‌ها،

7 – مهار آتش در صورت بروز آتش سوزي با استفاده از كپسول اطفاي حريق و يا آب،

8 – گوش دادن به راديو و دريافت اخبار و گزارش‌ها،

9 – بازرسي دقيق وضعيت ساختمان،

10 – باز كردن محتاطانه در قفسه‌ها،

توصيه هاي ايمني در خارج از ساختمان:

1 – عدم تجمع در كوچه ها و خيابانها و بازگذاشتن راه عبور وسايل نقليه امداد رسان،

2 – اجتناب از نزديك شدن به ساختمان‌هاي تخريب شده و ساختمان‌هاي بلند،

3 – عدم عبور از كوچه‌هاي تنگ و باريك در صورت امكان،

4 – خودداري از دست زدن به سيم برق و تيرآهن و قطعات فلزي،

5 – خودداري از ايستادن در كنار رودخانه، لبه صخره‌ها و روي ساختمانهاي آسيب ديده،

6 – خودداري از راه رفتن و ايستادن در زير سيمهاي برق و نيز در مجاورت تير و دكل برق،

7 – عدم عبور از روي آوار،

8 – عدم جابجا كردن هر گونه مصالح ساختماني (چون ممكن است سبب ريزش دوباره گردد)،

9 – همكاري در امر برپايي و تجهيز اردوگاه آسيب ديدگان،

دستورات بهداشتي در اين رابطه:

- استفاده از آب سالم ضدعفوني شده يا جوشيده

- استفاده از غذاهاي كنسرو شده

- دفن زباله‌ها در چاله مخصوص

- استفاده از مستراحهاي صحرايي

10 – نظارت بر احداث شبكه دائمي آب مشروب يا ترميم آن و كنترل مداوم آب،

11 – كنترل روزانه انبار مواد غذايي و نظارت بر پخت و پز و توزيع بهداشتي آن،

12 – كنترل حشرات و جوندگان و ديگرحيوانات مزاحم،

13 – آموزش و توصيه هاي مهم بهداشتي به گروههاي آسيب پذير،

14 – صرفه جويي در مصرف مواد غذايي و اولويت دادن به گروه‌هاي آسيب پذير،

15 – تامين بهداشت رواني افراد مصيبت ديده.

بهداشت روان در بلایا

زمینه :

ایران جزء ده کشور اصلی بلاخیز دنیا است. 160000 نفر طی یک قرن از بلایای طبیعی فوت کرده اند. اگر بخواهیم سوانح و حوادث غیر مترقبه دیگر را نیز محاسبه کنیم، رقم مذکور خیلی بیش از اینها خواهد شد. نیازهای برآورده نشده روانی- اجتماعی مردم ، طی 5 پژوهش موازی در سال 77 - 1376 از طریق کمیته فرعی تخصصی بهداشتی کاهش اثرات بلایای طبیعی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ، در دو زلزله بیرجند و اردبیل بررسی شد ( یاسمی و همکاران 1377 ). این پژوهش نشان داد که یکسال پس از زلزله ، بالغین سه برابر و کودکان دو برابر بیشتر از جمعیت آسیب ندیده از اختلالات روانی رنج می برند و به نیازهای روانی - اجتماعی آنها توجه نشده بوده است، همچنین در این پژوهشها مشخص گردید که امدادگران نیز در زمینه چگونگی حمایت روانی- اجتماعی از آسیب دیدگان نیاز به آموزش دارند. با توجه به این مسئله یک برنامه کشوری برای مداخلات روانی اجتماعی در بلایای طبیعی تهیه گردید و متون آموزشی برای سه سطح متخصصین ، امدادگران و مدیران و پمفلتهایی برای مردم عادی تهیه شد و امدادگران هلال احمر با همکاری این نهاد آموزش دیدند.

کلیه روانشناسان و روانپزشکان شبکه بهداشت روان کشور طی دو کارگاه تخصصی « حمایتهای روانی- اجتماعی در شرایط اضطراری » آموزش ویژه دیدند. سال 1381 در جریان زلزله قزوین مداخله برنامه ریزی شده براساس برنامه کشوری انجام گردید. مطالعه پایلوت در زلزله قزوین نشان داد که برنامه کشوری اجرایی می باشد و مداخلات روانی - اجتماعی عملی و موثر است. این برنامه در سال 1381 پس از زلزله ثزوین بازبینی و تصحیح شد. در زلزله بم نیز با توجه به وسعت حادثه و برجای ماندن تعداد زیادی از آسیب دیدگان روانی، این برنامه مورد بازبینی مجدد قرار گرفت تا اینکه منطبق بر شرایط موجود در شهرستان بم به یک طرح عملیاتی نهایی تبدیل شد و هم اکنون در حال اجرا و بهره برداری می باشد.

اهداف:

هدف کلی- پیشگیری از عوارض روانی- اجتماعی ناشی از حوادث غیر مترقبه

اهداف اختصاصی

- کاهش شیوع و پیشگیری از پیشرفت و تشدید عوارض روانی در حوادث غیر مترقبه

- افزایش توان انطباق و آماده سازی بازماندگان

- تقویت مهارتهای اجتماعی بازماندگان و کمک به جامعه برای سازماندهی مجدد، خودیاری و بازسازی جامعه

- ارتقا سطح سلامت روان مثبت درجامعه

امکانات موجود:

1- وجود برنامه مدون کشوری مداخله بهداشت روان در بلایای طبیعی

2- وجود متون آموزشی اولیه در این زمینه

3- وجود گروه وسیعی از مسئولین اجرایی علاقمند در استانداری ، هلال احمر ، سازمان بهزیستی و دانشگاههای علوم پزشکی سراسر کشور ( ریاست و معاونت بهداشت و نیروهای تخصصی شامل روانپزشک، روانشناس و دستیار روانپزشکی )

4- وجود شبکه امدادرسانی هلال احمر و امدادگران داوطلب در استانهای سراسر کشور

5- وجود روحانیون و نهادهای مذهبی و وجود اعتقادات دینی در مردم که تحمل استرس را آسان می سازد.

6- ارائه خدمات بهداشتی از طریق نظام مراقبتهای بهداشتی اولیه ( PHC ) در سراسر کشور

محدودیتها:

1- پایین بودن سطح دانش و مهارت عملی نیروهای انسانی در نهادهای مختلف ارائه دهنده خدمات

2- منفی بودن نگرش برخی از مسئولین و اقشار جامعه نسبت به خدمات بهداشت روانی و قایل نشدن اولویت مناسب برای اینگونه خدمات

3- کم بودن گرایش به همکاری بین بخشی

رویکرد های استراتژیک:

- توجه به سرعت و فوریت ( Urgency ) علاوه بر اولویت ( Priority )

- رویکرد سلامت نگر ( Health oriented ) بجای رویکرد بیمارنگر ( Patient oriented )

- توانمند سازی بجای رویکرد حمایتگر صرف

- رویکرد مبتنی بر جامعه بجای رویکرد مبتنی بر کلینیک و بیمارستان

همکاری بین بخشی ( Intersect oral Collaboration )

ایجاد هماهنگی بین سازمانها و نهادهایی که می توانند به نحوی دراجرای طرح همکاری نمایند از قبیل : جمعیت هلال احمر، سازمان بهزیستی کشور، نیروی نظامی و انتظامی، آتش نشانی و بخصوص روحانیون و علماء و افراد صاحب نفوذ محلی، شوراهای  منطقه ای ، نیروها و سازمانهای غیر دولتی و بین المللی که علاقمند به همکاری و اجرای اهداف برنامه می باشند.

مشارکت مردمی:

مشارکت مردمی، مهمترین و وسیعترین نقش را در مقابله با عوارض روانی- اجتماعی حوادث دارد. کودکان آسیب دیده از اولویت بالایی برخوردار بوده لذا مشارکت افراد و نیروهای مردمی بخصوص همیاری همسالان، در ارائه خدمات بهداشتی درمانی به این گروه سنی ، حائز اهمیت بسیاری است.

توجه به فرهنگ بومی ، اعتقادات، آداب و رسوم مذهبی

راهبرد کلی در بستر فرهنگ بومی و متناسب با آن شکل خواهد گرفت. بسیاری از مراسم دینی و سنتی در صورتیکه در چارچوب برنامه مشخصی مد نظر قرار گیرند ، می توانند در برنامه ریزیهای بهداشت روانی درجریان حوادث غیر مترقبه مورد استفاده قرار گیرند.

استراتژیهای ( راهبردهای ) اجرایی برنامه

در حمایت روانی - اجتماعی در حوادث غیر مترقبه

استراتژی اداری:

تشکیل کمیته حمایت روانی - اجتماعی ناشی از حوادث غیر مترقبه در چارچوب تشکیلاتی ستاد حوادث غیر مترقبه بهداشت و درمان وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی بشرح زیر می باشد:

1-1- در سطح ستادی:

- تعیین مسئول کشوری حمایت روانی - اجتماعی در حوادث غیر مترقبه که رابط کمیته فرعی تخصصی بهداشت درمان در حوادث غیر مترقبه نیز خواهد بود.

- تشکیل کمیته علمی- مشورتی کاهش اثرات روانی ناشی از حوادث غیر مترقبه ، تحت نظارت اداره سلامت روان

- این کمیته 5-7 عضو خواهد داشت، ریاست کمیته بعهده رئیس کمیته فرعی بهداشت و درمان حوادث غیر مترقبه در وزارت متبوع و دبیر کمیته مسئول کشوری اداره سلامت روان می باشد.

سایر اعضاء عبارتند از:

مسئول کشوری بهداشت روانی در حوادث غیر مترقبه ، همچنین یک نفر روانپزشک، یک نفر روانشناس بالینی ( حداقل کارشناس ارشد ) سک نفر مددکار اجتماعی ( حداقل کارشناس ارشد )  یک تا دو نفر دیگر به ضرورت و انتخاب رئیس کمیته تعیین می گردد. اعضاء کمیته از بین افرادی انتخاب خواهند شد که واجد صلاحیت علمی و دارای تجربه در زمینه دخالت در حوادث غیر مترقبه باشند. وظایف ستادی شامل برنامه ریزی و نظارت بر اجرای برنامه های مداخله در بحران روانی - اجتماعی و همچنین انجام پژوهشهای کاربردی و نیاز سنجی و برنامه ریزی مداخله ای مناسب با توجه به شرایط موجود خواهد بود.

1-2- در سطح دانشگاههای علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی

- تعیین مسئول استانی حمایت روانی - اجتماعی در حوادث غیر مترقبه

- تشکیل کمیته اجرایی کاهش اثرات روانی حوادث غیر مترقبه که ریاست آن بعهده معاون بهداشتی دانشگاه و دبیر آن نیز روانپزشک مسئول بهداشت روان حوادث غیر مترقبه بهمراه یک نفر روانپزشک دیگر و یک نفر روانشناس و یک نفر مددکار اجتماعی و یک نفر روحانی، یک نفر نماینده از استانداری ( ستاد حوادث غیر مترقبه ) یک نماینده از سازمان بهزیستی و جمعیت هلال احمر و وزارت آموزش و پرورش و یک نفر از NGO های مرتبط خواهد بود.

1-3- در سطح شهرستان

تعیین مسئول بهداشت روانی در حوادث غیر مترقبه و تشکیل کمیته صرفا اجرایی به ریاست معاون بهداشتی شهرستان و عضویت 3-5 نفر خواهد بود.

وظایف:

اجرای کلیه برنامه های حمایت روانی- اجتماعی در حوادث غیر مترقبه که در سطوح استان و ستاد برنامه ریزی شده است.

1-4- مراکز بهداشتی درمانی شهری و روستایی ( با توجه به شرح وظایف مربوطه )

1-5- خانه های بهداشت و پایگاههای بهداشتی ( با توجه به شرح وظایف مربوطه )

2- استراتژیهای آموزشی

2-1- آموزش عمومی

2-1-1- آموزش عمومی با بسیج آموزشی چند رسانه ای ( Multimedia campaign ) و با استفاده از رادیو و تلویزیون و اطلاع رسانی در مورد خدمات امدادی، آموزش بهداشت، باز پیوند خانوادگی، بازسازی اجتماعی و معرفی منابع خدمات موجود د رمنطقه

- آموزش روانی بصورت عمومی با تکیه بر مسایلی مانند سوگ ، اضطراب، ترس، واکنش حاد به استرس و غیره.

2-1-3- طراحی ، چاپ و توزیع پمفلت، پوستر و کتابچه در مورد بهداشت روانی در حوادث غیر مترقبه برای گروههای مختلف شامل: کودکان ، نوجوانان، والدین، معلمین، رهبران دینی جامعه و روحانیون

2-1-4- برگزاری گردهمایی های عمومی و نشستهایی با والدین با تکیه بر آموزش بهداشت روانی در حوادث غیر مترقبه

2-2- آموزش تخصصی

2-2-1- توجیه مسئولین و دست اندرکاران بهداشتی در مورد ضرورت مداخلات روانی- اجتماعی و برنامه های در دست اجرا در این زمینه.

توضیح: محتوای آموزشی برای مسئولین و مدیران شامل موارد زیر خواهد بود

- آشنایی با اهمیت و ابعاد مشکلات روانی در حوادث غیر مترقبه

- آشنایی با تجربیات قبلی جهانی و داخلی در این مورد

- آموزش چگونگی مقابله با استرس و آموزش تکنیکهای عملی برای کنترل بهتر خود برای مقابله موثر با استرس

2-2-2- آموزش مدون بهداشت روانی به امدادگران هلال احمر

2-2-3- آموزش مدون دوره های باز آموزی برای متخصصین علوم رفتاری که خدمات روانی- اجتماعی را ارائه می دهند.

2-2-4- آموزش مدون معلمین ، مشاوران مدرسه و کارکنان مراقبت کننده از کودکان

2-2-5- آموزش کارکنان بهداشتی از جمله پزشکان، پرستاران و سایر متخصصین پزشکی که با آسیب دیدگان سرو کار دارند.و نیاز به آگاهی از تکنیکهای اولیه روانی- اجتماعی دارند.

2-2-6- توجیه رهبران دینی جامعه با سمینارهای یک روزه به منظور افزایش آگاهی آنان از نیازها و کمکهای روانی - اجتماعی

2-2-7- آموزش کودکان و نوجوانان تسهیلگر جهت ادامه حمایت های روانی- اجتماعی به همسالان خود

3- استراتژیهای پژوهشی

3-1- ایجاد مراکز اطلاع رسانی و بانک اطلاعات

3-2- آماده سازی طرح نامه های پژوهشی مربوطه

4- استراتژیهای درمانی:

شامل کلیه مداخلات غیر داروئی و داروئی می باشد.

5- استراتژی بازتوانی

که در دوره های کوتاه مدت، میان مدت و دراز مدت با استفاده از حمایتهای اجتماعی - شغلی و ... انجام میشود. کلیه استراتژیهای مذکور در راحل 4گانه قابل انطباق خواهد بود.

برنامه اجرایی ( Plan of action )

دستورالعملهای اجرایی برای ارائه خدمات بهداشت روانی در جریان حوادث غیر مترقبه را می توان به 4 مرحله تقسیم بندی کرد:

مرحله اول ( قبل از حادثه )

1- اجرایی

1-1- تعیین مسئول کشوری حمایت روانی- اجتماعی در حوادث غیر مترقبه

1-2- تشکیل کمیته علمی مشورتی حمایت روانی- اجتماعی در حوادث غیر مترقبه

1-3- انجام تدارکات لازم برای اقدام سریع

1-4- ایجاد هماهنگی اجرایی برای اعزام سریع تیم به منطقه حادثه دیده

1-5- انجام حمایت یابی ( Advocacy ) برای تامین بودجه و نیروی انسانی ضروری

2- آموزش عمومی:

2-1- آموزش عمومی در زمینه حذف انکار بروز حوادث غیر مترقبه و علل بروز این حوادث و راههای به حداقل رساندن آثار مخرب آن

2-2- آموزش در زمینه مقابله با استرس بخصوص برای دانش آموزان

2-3- آموزش عمومی در مورد اقدامات عمومی بعد از حادثه از طریق رسانه ها ( صدا و سیما و مطبوعات ) این آموزش شامل روشهای مقابله با استرس ، خود آرامسازی و غیره خواهد بود.

3- آموزش تخصصی :

3-1- توجیه مسئولین د رمورد ضرورت مداخلات روانی- اجتماعی در برنامه های در دست اجرا در این زمینه

3-2- آموزش مدون حمایت روانی - اجتماعی در حوادث غیر مترقبه به روانپزشکان و روانشناسان مسئول بهداشت روانی کلیه استانها بعنوان مربی مربیان ( TOT )

3-3- آموزش مدون به سایر نیروهایی که در زمینه امداد رسانی عمومی آموزش می بینند، از طریق مربیان فوق الذکر.

3-4- آموزش امدادگران هلال احمر در زمینه حمایت اولیه روانی- اجتماعی

3-5- تهیه جزوات آموزشی خاص برای گروههای مختلف( روحانیون، متخصصین، امدادگران و غیره )

3-6- گنجانیدن واحدهای درسی ویژه در زمینه حمایت روانی- اجتماعی در حوادث غیر مترقبه در رشته های مربوطه دانشگاهی بخصوص روانپزشکان، روانشناسان و مددکاران اجتماعی

3-7- بازآموزی مدون روانپزشکان و روانشناسان در زمینه آموزش تخصصی مداخلات روانی- اجتماعی در حوادث غیر مترقبه

3-8- آموزش مشاورین مدارس در زمینه حمایت روانی- اجتماعی دانش آموزان در حوادث غیر مترقبه

مرحله دوم ( بلافاصله بعد از حادثه ):

1- اعزام فوری کمیته حمایت روانی- اجتماعی در حوادث غیر مترقبه به منطقه از استان مربوطه و در صورت نیاز از استانهای معین ( مجاور)

2- برآورد سریع نیازها در ساعات و روزهای اولیه بعد از حادثه

- ایجاد مرکز اطلاع رسانی

3-1- جمع آوری کلیه اطلاعات راجع به افراد فوت شده، مجروح و اعزام شده برای درمان و کودکان در گروههای سنی مختلف که والد یا والدین خود را از دست داده اند.

توضیح: اطلاعات ضروری در کارتهای بهداشتی خانواده ( کاغذی یا رایانه ای ) ثبت شده و از کلیه جنازه های مجهول الهویه عکسبرداری می شود.

3-2- دادن اطلاعات فوری به امدادگران و مردم منطقه راجع به وجود این مراکز و نوع خدمات آن

3-3- دادن اطلاعات صحیح به امدادگران و بازماندگان و اقوام دور از محل حادثه ( اطلاع دادن خبر مرگ به بستگان به شیوه تخصصی، بهتر است حتی الامکان توسط افراد این کمیته صورت گیرد)

3-4- اطلاع رسانی در مورد مجروحان و بالعکس

توضیح: تبادل اطلاعات با توجه به شرایط موجود در منطقه ، با استفاده از امکانات اولیه ای چون پخش با بلندگویا امکانات پیشرفته تر مثل، رسانه های ارتباط جمعی ، تلتکس ، سایت اینترنتی صورت می گیرد.

4- همراهی کردن بستگانی که برای تشخیص هویت می خواهند جنازه ای را ببینند.( دیدن جنازه توسط بازماندگان اگر هدایت شده  صحیح صور گیرد، از نظر روانی مفید خواهد بود. توضیح دادن راجع به چگونگی وقوع مرگ به نحو صحیح مفید است.)

5- کمک و همراهی برای بازدید گروهی از محل مرگ در مرحله بعد

6- تشویق و همراهی برای شرکت در مراسم نماز میت

7- انجام سخنرانی توسط روحانی بعد از نماز میت

8-انجام سخنرانی فنی توسط روانپزشک یا روانشناس بالینی بعد از نماز میت

9- اعزام روانپزشک به بیمارستان محل مداوای مجروحین جهت حمایت روانی آنان و در صورت لزوم کمک به تیمهای پزشکی. ( از وظایف مهم این روانپزشک فراهم آوردن امکان ملاقات بستگان و بخصوص فرزندان و والدین و نیز آگاهسازی اطرافیان از شرایط جسمانی مجروحین آنها است.)

10- انجام مداخله در بحران ( Crisis intervention ) و بازگویی روانشناختی ( Psychological debriefing ) طی جلسات گروهی با داغدیدگان و شروع تکنیکهای شفا بخش روانی ( Recovery techniques )

11- اقداماتی ویژه برای گروههای خاص

11-1- مداخلات روانی- اجتماعی برای معلمین آسیب دیده

11-2- مداخلات روانی- اجتماعی از طریق مشاورین مدارس برای دانش آموزان

11-3- آموزش معلمین بوسیله مشاورین آموزش دیده در زمینه حمایت روانی-اجتماعی دانش آموزان

توضیح: در مواردی که آموزش قبلی در مورد مشاورین وجود نداشته است ، کمیته استانی این فعالیت را برای مشاورین مدارس انجام خواهد داد.

11-4- پیدا کردن جانشین مادر برای کودکان خردسال که مادر خود را از دست داده اند.

11-4-1- در مورد کودکانی که شیر مادر استفاده می کردند برای تغذیه از مادران رضاعی داوطلب کمک گرفته شود در غیر این صورت از تغذیه مصنوعی استفاده شود.

12- همکاری در ردیابی و باز پیوند خانوادگی با سازمان بهزیستی و جمعیت هلال احمر

مرحله سوم ( از هفته دوم تا 6 ماه بعد از شروع برنامه )

1- مداخلات گروهی حمایت روانی- اجتماعی آسیب دیدگان

بهترین ترکیب ممکن برای مداخله یک روانشناس ، یک روانپزشک و یک مددکار اجتماعی است. در صورت فراهم بودن همکاری بین بخشی ، ترکیبی از نمایندگان وزارت بهداشت، هلال احمر و بهزیستی مطلوبترین خواهد بود.

1-1- در مداخلات گروهی اولیه ادامه نیاز سنجی و غربالگری موارد شدیدتر صورت می گیرد.

1-2- مداخلات تخصصی برای گروههای غربال شده با هدف بازسازی روابط اجتماعی و خانوادگی آسیب دیده بدنبال حادثه ، با استفاده از شیوه های تخلیه هیجانی ( Ventilation ) ، چرخش تعاملات گروهی و تسری حس همدلی در بین افراد گروه و استفاده از تکنیک بازگویی روانشناختی

( Psychological debriefing ) و سایر تکنیکهای بهبود روانی

( Recovery techniques ) این گروهها جداگانه برای بزرگسالان و کودکان تشکیل خواهد شد.

1-3- کودکان این مناطق علاوه بر شرکت در گروههای تخصصی از امکانات مراکز بازی یا خانه بازی کودک ( Play centers ) که در منطقه ایجاد می گردد استفاده خواهند نمود تا از طریق فعالیتهای فیزیکی و بازی بازنمایی تجارب ذهنی زلزله در آنها کاهش یابد.

2-4- تشکیل جلسات گروهی حمایت روانی - اجتماعی داغدیدگان ( Grief work )

3-4- تشکیل جلسات گروهی حمایت روانی - اجتماعی مبتلایان به PTSD . این جلسات بصورت گروهی حداقل 4 جلسه به فاصله یک هفته با رویکرد کنترل 3 دسته علایم ایجاد شده بعلت استرس شامل تجربه مجدد هیجانات دردناک، برانگیختگی هیجانی و علایم اجتنابی و اضطرابی تشکیل می شود.

2- تشویق بازماندگان به شرکت در روند بازسازی

3- برگزاری جلسات مذهبی به کمک روحانیون و سخنرانی اعضاء کمیته در این جلسات

4- برنامه ریزی برای بازدید مسئولین جهت رسیدگی به مشکلات بازماندگان، تسریع بازسازی و اطمینان بخشی روانی

5- برنامه ریزی مددکاری برای مشکلات اقتصادی ، اجتماعی، خانوادگی بازماندگان و ایجاد ارتباط فعال بین مردم و مسئولین ستادهای معین از طریق مددکاران کمیته

- با استفاده از اطلاعات مرکز اطلاع رسانی کمیته و نیز اطلاعات مردمی ، خدمات مددکاری به شکل ارتباط مرتب و منظم به بازماندگان نیازمند ، مجروح ( بستری یا سرپایی ) و ارتباط موثر با عوامل و اعضاء ذیربط در کمیته استانی توسط اعضاء مددکاری کمیته خواهد بود.

7- بیماریابی، درمان و در موارد ضروری ارجاع ( توضیح آنکه فقط در موارد ضروری درمان دارویی روانپزشکی انجام خواهد شد. )

8- تشویق بازماندگان به مشارکت در فعالیتهای منطقه مانند چادرزدن، لوله کشی آب، نجاری شستشوی لباس در رختشویخانه صحرایی و ...

9- برنامه ریزی جهت ایجاد اشتغال از طریق مددکاران کمیته

10- برنامه ریزی برای سرگرمی، بازی کودکان و بازگشت به تحصیل محصلین

11- ارائه خدمات بهداشت روانی برای امدادگران

12- تشکیل گروههایی برای تیمهای امدادی جهت Ventilation و debriefing ، توسط اعضاء تخصصی کمیته در جهت کاهش تنشها، و ارتقا بداشت روانی امدادگران

مراحله چهارم ( از ماه 6 به بعد ):

1- ادامه برنامه بیماریابی و درمان روانپزشکی برای مواردی که بیماری تداوم دارد.

2- ادامه برنامه های بازدید مسئولین

3- ادامه برنامه های بهداشت روانی ادغام شده در برنامه های مذهبی

4- ادامه برنامه های مددکاری

5- ادامه برنامه های اشتغال زایی

6- مشاوره در جریان سوگ سالگرد

7- سپردن ادامه برنامه خدمات بهداشت روان به سیستم PHC و در صورت لزوم ارجاع موارد به اعضاء کمیته استان و شهرستان

شاخصها ( Indicators )

1- تعداد / ساعت افرادی که در جلسات گروهی شرکت کرده اند.

2- تفاوت میزان شیوع آسیب شناسی روانی قبل و بعد از مداخله از طریق انجام پژوهش

پایش و ارزیابی:

یک پایش جامع و سیستم ارزیابی که تمام فعالیتهای اساسی را در برمیگیرد و شامل شاخصهای فرایند/ تولید و شاخصهای بازدهی / اثر بخش می باشد.

- ارسال گزارش ماهانه از طرف معاون محترم بهداشتی استان ( رئیس محترم کمیته استانی )

- مراجعه هفتگی رابط اداره سلامت روان و مراجعات دوره ای کلیه سازمانهای ذیربط