معاونت بهداشت دانشگاه علوم پزشکی تبریز

بلایا و انواع آن

گرد آورنده: محمد نعلبندی

شرایط اضطراری و بلایای طبیعی، همواره کره زمین را تحت تاثیر قرار میدهند و سبب وارد آمدن آسیب به مردم، نابودی دارایی‌ها و انهدام زیربناها، اقتصاد و امکانات محیط می‌گردند. وارد شدن آسیب به مردم، مواردی چون مرگ، جراحت، بیماری، سوء تغذیه و فشارهای روحی روانی را شامل می‌شود

اگر شرایط اضطراری و خطرها و آسیب پذیری ناشی از آنها فاقد مدیریت کارآمد باشند، اهداف توسعه پایدار با مشکل روبرو خواهند شد.

علی‌رغم پیشرفتهای حیرت آور فن آوری جدید، انسان در برابر بلایای طبیعی و حوادث غیر مترقبه مانند سیل، توفان، آتشفشان، زلزله و جنگ که در مراکز تجمع جمعیت ایجاد می‌شوند و ناراحتیهای جانی و مالی فراوانی را به وجود می آورند، درمانده است.

به دنبال اغلب فاجعه‌های طبیعی، تعداد کثیری از مردم بی خانمان شده، از غذای کافی، پوشاک، بهداشت و سایر ضروریات زندگی محروم می‌شوند و نهایتاً در معرض آثار نامطلوب شرایط اقلیمی و بیماری‌ها قرار می‌گیرند. این وظیفه همه مردم، دولتها و حتی دنیاست که در تامین سلامت و بهداشت مردم بلازده همکاری کنند و به آنان کمک کنند که به زندگی عادی خود باز گردند.

زلزله و سیل به عنوان مهمترین بلایای طبیعی درکشور ما مطرح هستند متاسفانه میزان مرگ و میر ناشی از زلزله 17% از کل تلفات این سانحه در جهان است فقط در سالهای 1336 تا 1370، زلزله مجموعاً بیش از 150 هزار نفر از هموطنان را به کام مرگ کشیده است همچنین در 40 سال اخیر 1180 مورد سیل مهم گزارش شده است.

واضح است که مقامات بهداشتی بدون برنامه‌ریزی دقیق و آمادگی قبلی، نمی‌توانند این نیاز ها را برآورد کنند.

بلایا و اوضاع اضطراری:

هر بلای طبیعی، اصولاً تغییری است در شرایط محیطی، که می‌تواند سبب گسسته شدن روند زندگی طبیعی مردم و قرار گرفتن آنان در معرض عناصر مضر و خطرناک محیط شود و بلای طبیعی حوادثی ناشی از طبیعت هستند که شدت آنها بحدی است که وضعی فاجعه انگیز ایجاد می‌کنند در این وضعیت، شیرازه زندگی روزمره ناگهان گسیخته می‌شود و مردم دچار رنج و درماندگی می‌شوند و در نتیجه به غذا، پوشاک، سرپناه، مراقبتهای پزشکی و بهداشتی و سایر ضروریات زندگی در مقابل عوامل و شرایط نامساعد، محتاج می‌گردند.

مسئولان بهداشتی باید به مسائل زیر توجه داشته باشند:

1 – برنامه ریزی و آمادگی قبلی بمنظور مقابله با شرایط نامساعد بهداشتی که بدنبال وقوع بلایای طبیعی ایجاد میشود،

2 – آماده ساختن کارکنان بهداشتی در رده‌های مختلف، بمنظور مقابله با بلایای طبیعی و غیره،

3 – تهیه متون آموزشی مورد نیاز برای رده‌های مختلف برای آمادگی بخش بهداشت و درمان،

4 – تدوین استانداردهای حداقل و قابل قبول که هنگام برنامه‌ریزی و اجرای عملیات اضطراری و در شرایط دشوار، بتوان از آنها استفاده کرد،

5 – آشنایی عموم مردم با مسایل بهداشتی در مواقع اضطراری، از طریق آموزش بهداشت عمومی.

اهمیت بلایا از نظر میزان اثر و آسیب آنها:

1 – تلفات و صدمات انسانها و حیوانات اهلی

2 – قطع خدمات عمومی مثل برق، گاز، ارتباطات، فاضلاب، مواد غذایی و غیره

3 – از بین رفتن و آسیب اموال عمومی و خصوصی

4 – انتشار بیماریهای واگیردار

5 – اختلال در فعالیتهای عادی

تقسیم بندی انواع بلایا:

بلایا را بر حسب منبع ایجاد آن میتوان به اشکال زیر تقسیم بندی کرد:

1 – بلایایی که در اثر عوامل جوی مانند توفانها ایجاد میشوند

2 – بلایایی که ناشی از تغییرات سطح زمین مانند سیل هستند

3 – بلایایی که در اثر جابجایی قسمتهای مختلف قشر زمین مانند زمین لرزه بوجود می آیند

4 – سوانح مانند ریزش بناها، انفجار، آتش سوزی و غیره

5 – بلایای پیچیده مانند جنگ، خشکسالی و ... که باعث جابجایی جمعیت و پناهندگی از یک کشور به کشور دیگر میشوند

 مدیریت در بلاهای طبیعی

گرد آورنده: محمد نعلبندی

مشکلات شایع بهداشتی در حوادث طبیعی:

- واکنشهای اجتماعی

- بروز و شیوع بیماریهای واگیر

- جابجائی جمعیت

- در معرض هوا قرار گرفتن

- مواد غذائی و تغذیه

- بهداشت روانی

 

چگونگی رفتار اهالی سانحه دیده منحصراً گاهی توام با وحشت ، اضطراب و حیرت زدگی است و پس از گذشت چند دقیقه از وقوع حادثه ، آسیب دیدگان فعالیتهای جستجو و نجات را آغاز می‌نمایند و هر کسی تصور می‌کند که اعمال و رفتار او در امداد رسانی و نجات کاملاً منطقی است اینگونه برخوردها در برخی موارد به سود و مصلحت جامعه نمی‌باشد و موجب می‌شود نیروهای امدادگر نتوانند وظایف خود را بخوبی انجام دهند. گر چه در برخی شرایط خطر بالقوه انتقال بیماریهای عفونی افزایش می‌یابد ولی بطور کلی وقوع حوادث عامل بروز ناگهانی بیماریهای واگیر نیستند مهمترین علت افزایش بیماریها بدلیل آلودگی آب و مواد غذائی می‌باشد ، خطر بروز همه‌گیری بیماریهای واگیر با تراکم جمعیت و جابجائی آنها افزایش می‌یابد زیرا این عوامل باعث می‌شوند که میزان مصرف آب و مواد غذائی و خطر آلودگی آنها افزایش یابد و تخریب سرویس‌های بهداشتی خود مهمترین علت در افزایش آلودگی است و همچنین متوقف شدن برنامه‌های مبارزه با ناقلین ، بیماریهای منتقله توسط حشرات را افزایش می‌دهد.

زمانی که جابجائی بی‌اختیار و یا سازمان یافته رخ می‌دهد ، نیازهای اضطراری به تامین امداد همگانی احساس می‌شود اهالی آسیب دیده ممکن است به نقاط شهری که سرویس‌ها و امکانات آنها با تعداد جمعیت مطابقت ندارد عزیمت و در نتیجه موجب افزایش مرگ و میر و بروز بیماری می گردند. و یا بعضی بیماریهای که در بین جمعیت منطقه و یا تازه وارد آندمی و بومی نبوده با تماس با یکدیگر موجب افزایش بیماری گردد.

همچنین پس از وقوع حوادث غیر مترقبه ممکن است خطرات بهداشتی ناشی از قرار گرفتن در معرض هوای روباز و بی حفاظ نیز موجب افزایش بعضی بیماریها گردد.

بروز خسارات و آسیبهای فراوان به انبارهای مواد غذایی و محصولات و از بین رفتن سیستم توزیع مهمترین علت بروز کمبودهای محلی می‌باشند که خود موجب نگرانی و بروز بیماریها خصوصاً در گروههای آسیب پذیر می‌باشد.

مشکلات حاد بهداشت روانی در طی دوره های طولانی توانبخشی و نوسازی افزایش یافته و بروز بیماریهای روانی را موجب شده که باید مورد توجه قرار گیرد.

مدیریت بلایا:

در خصوص مقابله با بلایای طبیعی دو روش مدیریت کاملا متفاوت تاکنون مطرح بوده‌اند:

- روش اول مقابله با بلایای طبیعی بعد از وقوع آنهاست بدین شکل که هیچگونه برنامه و مدیریت مشخصی قبل از وقوع بلایا در نظر گرفته نشده ولی پس از وقوع ، کلیه امکانات و نیروها برای مقابله با آثار بلایا بسیج می‌شوند.

- روش دوم شامل مدیریت مشخصی است که در برگیرنده کلیه مراحل مربوط به بلایای طبیعی شامل مرحله قبل از وقوع ، مرحله امداد و بالاخره مرحله بازسازی و نوسازی است و عناصر اصلی این روش در چرخه مدیریت شامل آمادگی ، پیشگیری ، کاهش یا تخفیف ، امداد ، بازسازی و نوسازی و توسعه میباشد.

بهداشت و درمان در بلایا:

1 – بخش بهداشت:

- بهداشت محیط در بلایا

- مراقبت ، پیشگیری و کنترل بیماریهای قابل انتقال در بلایا

- بهداشت روانی در بلایا

- غذا و تغذیه در بلایا

- ارتباطات و حمل و نقل

- مدیریت کمکهای امداد بین المللی

- طرح ریزی و مدیریت محلهای اسکان موقت و اردوگاه‌های پناهندگان

- تجدید برنامه های عادی

- آماده باش در حوادث غیر مترقبه

2 – بخش درمان:

- آماده سازی خدمات درمانی برای آسیب دیدگان در هنگام بلایای طبیعی

مدیریت بخش بهداشت:

هدف این مدیریت کاهش و یا بحداقل رساندن مرگ و میر ، بیماری و ناتوانیهای جسمی و روانی ناشی از بلایای طبیعی و تسهیل بازگشت فوری به وضعیت عادی و ارائه خدمات بهداشتی به مردم پس از بروز بلایای طبیعی است.

مهمترین وظایف بخش بهداشت:

الف ) بیش از وقوع بلایا

- تهیه چارچوب اصلی برنامه های مدیریت وضعیت اضطراری در بخش بهداشت و زیر مجموعه‌های آن

- تامین منابع و امکانات پشتیبانی اعم از مواد ، دارو و...

- خدمات بهداشت روانی

- بهداشت خانواده

- ارزیابی سریع وضعیت بهداشتی درمانی

- کنترل بیماریها ، همه گیریها و برقراری زنجیره سرد

- نظارت،حمایت و سیاستگزاری نحوه تغذیه

- نظارت بر بهداشت محیط

- آموزش نیروی انسانی و مردم

- پژوهش

- نظام ثبت و گزارشدهی اطلاعات

- پایش و ارزشیابی اقدامات انجام شده

ب ) پس از وقوع وضعیت اضطراری:

- اعلام آماده باش و فعال‌سازی برنامه مدیریت وضعیت اضطراری

- ایجاد مرکز پشتیبانی اقدامات بخش بهداشت

- جلب همکاری و هماهنگی درون بخشی و برون بخشی

- حفظ تماس دائم با سطوح بالاتر و پایین تر

- اعزام تیمهای امداد بهداشتی

- گزارش اقدامات و ارائه توصیه‌های عملی

- پایش و ارزشیابی اقدامات

مبارزه و پیشگیری از بیماریها بدنبال وقوع بلایای طبیعی:

تجربیات نشان میدهند که بعداز وقوع بلایای طبیعی همه‌گیری ناشی از بیماریهای عفونی معمولاً بدلیل وجود عامل بیماری در جامعه قبل از وقوع بلا بوده است.

مهمترین این همه گیریها در درجه اول شامل سرخک ، بیماریهای اسهالی ، عفونتهای حاد تنفسی و مالاریا و در درجه بعدی مننژیت منگوکوکسی ، هپاتیت ، تب تیفوئیدی و تب تیفوسی است.

ارزیابی سریع وضعیت بهداشتی:

ارزیابی سریع وضعیت بهداشتی درمانی اولین اقدامی است که پس از بروز هر وضعیت اضطراری با توجه به گستردگی حادثه باید توسط بخش بهداشت انجام شود برای اینکار لازم است تیم ارزیاب متشکل از کارشناسان زبده که در راس آنها یک نفر اپیدمیولوژیست قرار دارد تشکیل گردد.

نظام مراقبت از بیماریها:

بعد از وقوع هر بلا ، بلافاصله تیم نظام مراقبت از بیماریها باید بصورت فعال درآمده و ثبت و گزارش دهی فعالانه به اجرا گذاشته شود.

تیمهای امداد بهداشتی:

به منظور جلب مشارکت مردم ، بخش خصوصی و کارکنان سطوح محیطی ، بخش بهداشت در ارائه خدمات بهداشتی در مراحل مختلف وقوع بلایا ، اقدام به تشکیل تیمهای بهداشتی در مراکز بهداشتی درمانی شهری ، متشکل از کارکنان آن مرکز و افراد داوطلب می‌نماید.

خدمات بهداشت روانی:

بر اساس آمار 40 – 30 درصد کسانی که تحت تاثیر یک بلا قرار می‌گیرند به بیماریهای روانی دچار می‌شوند.

مهمترین اختلالات روانی ناشی از وقوع بلایا شامل واکنش استرس ، اختلال دپسترس پس از ضربه PTSD و اختلال انطباق می‌باشد بیش از وقوع بلا مهمترین واکنشی که در بین افراد جامعه دیده می‌شود واکنش انکار است حساسیت زائی در بین افراد جامعه و احیاناً مسئولین نسبت به تهدید جدی عوامل خطر باعث ایجاد این واکنش می شود شناسایی و مقابله با این واکنش به عهده همه دست اندرکاران بخصوص معاونت بهداشتی است.

بهداشت محیط در بلایا:

اهمیت آثاری که بلایا بر محیط زندگی انسان بر جای می‌گذارد پس از اهمیت تخریب‌های وسیع و صدمات جسمی آنها قرار می‌گیرد.

مهمترین آثار بلایا بر محیط:

- آلودگی منابع آب آشامیدنی

- از بین رفتن منازل و لزوم تهیه سر پناه موقت برای بازماندگان

- ایجاد وقفه و اختلال در سیستم دفع زباله و فاضلاب و انباشته شدن آنها در محیط زندگی

- آلودگی مواد غذایی

- افزایش ناقلین

- اجساد انسانی

- لاشه های حیوانی.

تغذیه و بلایا:

مهمترین وظیفه بخش بهداشت در مقوله غذا و تغذیه ، ارزیابی وضعیت تغذیه جمعیت حادثه دیده و شناسایی گروه‌های آسیب پذیر ، نظارت بر کمیت و کیفیت مواد غذایی توزیع شده بین بازماندگان است.

گروههای آسیب پذیر شامل کودکان کمتر از 6 سال ، زنان باردار و شیرده ، بیماران و سالمندان هستند که باید طی فعالیت ارزیابی وضعیت توسط کارشناسان بخش بهداشت شناسایی و نحوه تغذیه آنها با افراد معمولی متفاوت باشد.

مدیریت پیشگیری و مبارزه با بیماریها در بلایا

گرد آورنده: محمد نعلبندی

هدف کلی:

کاهش و یا به حداقل رساندن مرگ و میر، بیماری و ناتوانیهای جسمی و روانی ناشی از بلایا.

اهداف اختصاصی:

l تسهیل بازگشت فوری به وضعیت عادی و ارایه خدمات بهداشتی به مردم پس از بروز بلایا.

l توجه یکسان به تمام جنبه های مدیریت بخش بهداشت شامل پیشگیری.کاهش آثار بلایای طبیعی، آمادگی، مقابله، توانبخشی و بازسازی خدمات بهداشتی در مراحل مختلف: قبل، هنگام و پس از بروز بلایا

l تهیه یک چهارچوب عملیاتی برای مقابله هماهنگ با بلایا و آثار آنها در بخش بهداشت به منظور دستیابی به اهداف فوق با جلب مشارکت مردم

l توجه به مخاطرات طبیعی و سایر وضعیتهای اضطراری هنگام تنظیم و اجرای برنامه‌ های توسعه دربخش بهداشت

خلاصه اقدامات لازم برای مراقبت، پیشگیری و کنترل بیماریهای قابل انتقال در بلایا

الف ـ قبل از وقوع بلایا

1 ـ برقراری سیستم نظام مراقبت، آموزش به عموم، آموزش پرسنل بهداشتی درمانی بخشهای دولتی و خصوصی و سایر بخشهای دولتی و امدادگران رسمی

2 ـ تهیه لیست داروها، واکسنها، لوازم، مواد و تجهیزات آزمایشگاهی مورد نیاز برای سیستم مراقبت بیماری‌ها

3ـ تعیین آزمایشگاهای مرجع در مناطق مختلف کشور

4ـ بررسی نحوه توزیع بیماری‌ها و همه‌گیری‌ها در بلایا به تفکیک استان‌ها و شهرستان‌ها

ب ـ زمان وقوع بلایا

1 - تنظیم یک سیستم دقیق و سریع و مستقل برای فعالیت درون واحد مراقبت از بیماریهای واگیر در سطوح مختلف مرکز در هنگام بروز بلایا و تمرین عملی و بازبینی مکرر و به‌روز کردن مداوم آن

2 - هشدار باش به سیستم نظارت در حین وقوع بلایا

ج ـ پس از وقوع بلایا

1ـ انجام ارزیابی سریع بهداشتی درمانی

2 ـ انجام اقدامات بهداشتی

3 ـ انجام اقدامات پزشکی و درمانی

1-3) اعمال مراقبت و اجرای دقیق سیستم نظارتی برای بیماریهای واگیردار و کنترل اپیدمی

2-3) واکسیناسیون

3-3) ارائه خدمات آزمایشگاهی

4 ـ بسیج منابع (انسانی و غیر انسانی): مواد، داروها، واکسنها، لوازم، تجهیزات، امکانات و بودجه لازم

اقدامات و رفتارهای ضروری در بلایای طبیعی

گرد آورنده: محمد نعلبندی

اقدامات و رفتارهای که باید عموم مردم در مورد بلایا باید بدانند شامل مراحل زیر می‌باشد.

الف – اقدامات ضروری قبل از وقوع بلایا:

1 – در عملیات ساختمان سازی ایمنی در برابر سیل و زلزله را مطابق با مقررات مهندسی رعایت شود و ساختمانهای قدیمی از نظر مقاومت در برابر زلزله مسحتکم گردند،

2 – از احداث بنا در نزدیکی دریاچه‌ها، برکه‌ها، رودخانه‌ها، دامنه‌های دارای شیب تند و ... خودداری گردد،

3 – شیروانی، سنگ نمای ساختمان، کلاهک و پوشش دودکشهای بخاری و شومینه از نظر امکان سقوط در مواقع زلزله بررسی و مرمت گردند،

4 – اجسام و وسایل سنگین و بلند مانند یخچال، آبگرمکن، کمد و... در جای خود محکم شوند،

5 – محل استقرار کولر در خارج ساختمان بررسی و در صورت نیاز محکم گردد،

6 – اشیای سنگین و مواد شیمیایی در قفسه‌های پایین‌تر قرار داده شود،

7 – شیشه های شکسته و ترک خورده درها و پنجره‌ها تعویض گردد،

8 – محل خواب افراد خانواده را از کنار پنجره، زیر تابلو، لوستر و... دور کنید،

9 – شماره تلفن‌های ضروری را یادداشت کرده و یک کپسول اطفای حریق در آشپزخانه روی دیوار کنار در نصب نمایید،

10 – شناسنامه‌ها، اسناد با ارزش، پول جواهرات در جای مطمئن و یا صندوق نسوز نهگداری شود،

11 – وسائل ضروری مواقع اضطراری از قبیل، پتو، حوله، رادیو، چراغ قوه، جعبه کمکهای اولیه و ... تهیه و در دسترس قرار دهید.

ب – اقدامات مناسب هنگام وقوع بلایا:

1 – به حفظ آرامش و آرام کردن افرادی که دچار ترس و وحشت شده‌اند بپردازید،

2 – در داخل ساختمان از پنجره‌ها و آینه‌ها دور شوید و مراقب ریزش آوار باشید،

3 – در جای مطمئن مانند زیر تختخواب و چهارچوب محکم درها پناه بگیرید،

4 – در آپارتمانها از دویدن بطرف در خروجی ساختمان خودداری کنید و سر خود را هنگام خروج با دستها بپوشانید،

5 – از آسانسور استفاده نکنید و در اولین فرصت شیر گاز را ببندید،

6 – در اماکن عمومی مانند سینما و ... از هجوم بردن به طرف در خودداری شود،

7 – در خارج از ساختمان خود را به محل باز و دور از خطر برسانید،

8 – اگر در جریان سیلاب قرار دارید به نقاط مرتفع بشتابید.

ج – اقدامات و رفتارهای لازم بعداز وقوع بلایا:

توصیه های ایمنی در داخل ساختمان:

1 – حفظ خونسردی و ایجاد آرامش در اطرافیان،

2 – راهنمای دیگران بمنظور نجات خود و کمک رسانی به سایرین،

3 – همکاری در تخلیه آسیب دیدگان و اسکان آنها در محلهای موقت،

4 – قطع جریان برق و گاز،

5 – آمادگی برای پس لرزه‌های احتمالی پس از وقوع زلزله،

6 – در صورت امکان برداشتن آب کافی و بستن شیر فلکه‌ها،

7 – مهار آتش در صورت بروز آتش سوزی با استفاده از کپسول اطفای حریق و یا آب،

8 – گوش دادن به رادیو و دریافت اخبار و گزارش‌ها،

9 – بازرسی دقیق وضعیت ساختمان،

10 – باز کردن محتاطانه در قفسه‌ها،

توصیه های ایمنی در خارج از ساختمان:

1 – عدم تجمع در کوچه ها و خیابانها و بازگذاشتن راه عبور وسایل نقلیه امداد رسان،

2 – اجتناب از نزدیک شدن به ساختمان‌های تخریب شده و ساختمان‌های بلند،

3 – عدم عبور از کوچه‌های تنگ و باریک در صورت امکان،

4 – خودداری از دست زدن به سیم برق و تیرآهن و قطعات فلزی،

5 – خودداری از ایستادن در کنار رودخانه، لبه صخره‌ها و روی ساختمانهای آسیب دیده،

6 – خودداری از راه رفتن و ایستادن در زیر سیمهای برق و نیز در مجاورت تیر و دکل برق،

7 – عدم عبور از روی آوار،

8 – عدم جابجا کردن هر گونه مصالح ساختمانی (چون ممکن است سبب ریزش دوباره گردد)،

9 – همکاری در امر برپایی و تجهیز اردوگاه آسیب دیدگان،

دستورات بهداشتی در این رابطه:

- استفاده از آب سالم ضدعفونی شده یا جوشیده

- استفاده از غذاهای کنسرو شده

- دفن زباله‌ها در چاله مخصوص

- استفاده از مستراحهای صحرایی

10 – نظارت بر احداث شبکه دائمی آب مشروب یا ترمیم آن و کنترل مداوم آب،

11 – کنترل روزانه انبار مواد غذایی و نظارت بر پخت و پز و توزیع بهداشتی آن،

12 – کنترل حشرات و جوندگان و دیگرحیوانات مزاحم،

13 – آموزش و توصیه های مهم بهداشتی به گروههای آسیب پذیر،

14 – صرفه جویی در مصرف مواد غذایی و اولویت دادن به گروه‌های آسیب پذیر،

15 – تامین بهداشت روانی افراد مصیبت دیده.

بهداشت روان در بلایا

زمینه :

ایران جزء ده کشور اصلی بلاخیز دنیا است. 160000 نفر طی یک قرن از بلایای طبیعی فوت کرده اند. اگر بخواهیم سوانح و حوادث غیر مترقبه دیگر را نیز محاسبه کنیم، رقم مذکور خیلی بیش از اینها خواهد شد. نیازهای برآورده نشده روانی- اجتماعی مردم ، طی 5 پژوهش موازی در سال 77 - 1376 از طریق کمیته فرعی تخصصی بهداشتی کاهش اثرات بلایای طبیعی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ، در دو زلزله بیرجند و اردبیل بررسی شد ( یاسمی و همکاران 1377 ). این پژوهش نشان داد که یکسال پس از زلزله ، بالغین سه برابر و کودکان دو برابر بیشتر از جمعیت آسیب ندیده از اختلالات روانی رنج می برند و به نیازهای روانی - اجتماعی آنها توجه نشده بوده است، همچنین در این پژوهشها مشخص گردید که امدادگران نیز در زمینه چگونگی حمایت روانی- اجتماعی از آسیب دیدگان نیاز به آموزش دارند. با توجه به این مسئله یک برنامه کشوری برای مداخلات روانی اجتماعی در بلایای طبیعی تهیه گردید و متون آموزشی برای سه سطح متخصصین ، امدادگران و مدیران و پمفلتهایی برای مردم عادی تهیه شد و امدادگران هلال احمر با همکاری این نهاد آموزش دیدند.

کلیه روانشناسان و روانپزشکان شبکه بهداشت روان کشور طی دو کارگاه تخصصی « حمایتهای روانی- اجتماعی در شرایط اضطراری » آموزش ویژه دیدند. سال 1381 در جریان زلزله قزوین مداخله برنامه ریزی شده براساس برنامه کشوری انجام گردید. مطالعه پایلوت در زلزله قزوین نشان داد که برنامه کشوری اجرایی می باشد و مداخلات روانی - اجتماعی عملی و موثر است. این برنامه در سال 1381 پس از زلزله ثزوین بازبینی و تصحیح شد. در زلزله بم نیز با توجه به وسعت حادثه و برجای ماندن تعداد زیادی از آسیب دیدگان روانی، این برنامه مورد بازبینی مجدد قرار گرفت تا اینکه منطبق بر شرایط موجود در شهرستان بم به یک طرح عملیاتی نهایی تبدیل شد و هم اکنون در حال اجرا و بهره برداری می باشد.

اهداف:

هدف کلی- پیشگیری از عوارض روانی- اجتماعی ناشی از حوادث غیر مترقبه

اهداف اختصاصی

- کاهش شیوع و پیشگیری از پیشرفت و تشدید عوارض روانی در حوادث غیر مترقبه

- افزایش توان انطباق و آماده سازی بازماندگان

- تقویت مهارتهای اجتماعی بازماندگان و کمک به جامعه برای سازماندهی مجدد، خودیاری و بازسازی جامعه

- ارتقا سطح سلامت روان مثبت درجامعه

امکانات موجود:

1- وجود برنامه مدون کشوری مداخله بهداشت روان در بلایای طبیعی

2- وجود متون آموزشی اولیه در این زمینه

3- وجود گروه وسیعی از مسئولین اجرایی علاقمند در استانداری ، هلال احمر ، سازمان بهزیستی و دانشگاههای علوم پزشکی سراسر کشور ( ریاست و معاونت بهداشت و نیروهای تخصصی شامل روانپزشک، روانشناس و دستیار روانپزشکی )

4- وجود شبکه امدادرسانی هلال احمر و امدادگران داوطلب در استانهای سراسر کشور

5- وجود روحانیون و نهادهای مذهبی و وجود اعتقادات دینی در مردم که تحمل استرس را آسان می سازد.

6- ارائه خدمات بهداشتی از طریق نظام مراقبتهای بهداشتی اولیه ( PHC ) در سراسر کشور

محدودیتها:

1- پایین بودن سطح دانش و مهارت عملی نیروهای انسانی در نهادهای مختلف ارائه دهنده خدمات

2- منفی بودن نگرش برخی از مسئولین و اقشار جامعه نسبت به خدمات بهداشت روانی و قایل نشدن اولویت مناسب برای اینگونه خدمات

3- کم بودن گرایش به همکاری بین بخشی

رویکرد های استراتژیک:

- توجه به سرعت و فوریت ( Urgency ) علاوه بر اولویت ( Priority )

- رویکرد سلامت نگر ( Health oriented ) بجای رویکرد بیمارنگر ( Patient oriented )

- توانمند سازی بجای رویکرد حمایتگر صرف

- رویکرد مبتنی بر جامعه بجای رویکرد مبتنی بر کلینیک و بیمارستان

همکاری بین بخشی ( Intersect oral Collaboration )

ایجاد هماهنگی بین سازمانها و نهادهایی که می توانند به نحوی دراجرای طرح همکاری نمایند از قبیل : جمعیت هلال احمر، سازمان بهزیستی کشور، نیروی نظامی و انتظامی، آتش نشانی و بخصوص روحانیون و علماء و افراد صاحب نفوذ محلی، شوراهای  منطقه ای ، نیروها و سازمانهای غیر دولتی و بین المللی که علاقمند به همکاری و اجرای اهداف برنامه می باشند.

مشارکت مردمی:

مشارکت مردمی، مهمترین و وسیعترین نقش را در مقابله با عوارض روانی- اجتماعی حوادث دارد. کودکان آسیب دیده از اولویت بالایی برخوردار بوده لذا مشارکت افراد و نیروهای مردمی بخصوص همیاری همسالان، در ارائه خدمات بهداشتی درمانی به این گروه سنی ، حائز اهمیت بسیاری است.

توجه به فرهنگ بومی ، اعتقادات، آداب و رسوم مذهبی

راهبرد کلی در بستر فرهنگ بومی و متناسب با آن شکل خواهد گرفت. بسیاری از مراسم دینی و سنتی در صورتیکه در چارچوب برنامه مشخصی مد نظر قرار گیرند ، می توانند در برنامه ریزیهای بهداشت روانی درجریان حوادث غیر مترقبه مورد استفاده قرار گیرند.

استراتژیهای ( راهبردهای ) اجرایی برنامه

در حمایت روانی - اجتماعی در حوادث غیر مترقبه

استراتژی اداری:

تشکیل کمیته حمایت روانی - اجتماعی ناشی از حوادث غیر مترقبه در چارچوب تشکیلاتی ستاد حوادث غیر مترقبه بهداشت و درمان وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی بشرح زیر می باشد:

1-1- در سطح ستادی:

- تعیین مسئول کشوری حمایت روانی - اجتماعی در حوادث غیر مترقبه که رابط کمیته فرعی تخصصی بهداشت درمان در حوادث غیر مترقبه نیز خواهد بود.

- تشکیل کمیته علمی- مشورتی کاهش اثرات روانی ناشی از حوادث غیر مترقبه ، تحت نظارت اداره سلامت روان

- این کمیته 5-7 عضو خواهد داشت، ریاست کمیته بعهده رئیس کمیته فرعی بهداشت و درمان حوادث غیر مترقبه در وزارت متبوع و دبیر کمیته مسئول کشوری اداره سلامت روان می باشد.

سایر اعضاء عبارتند از:

مسئول کشوری بهداشت روانی در حوادث غیر مترقبه ، همچنین یک نفر روانپزشک، یک نفر روانشناس بالینی ( حداقل کارشناس ارشد ) سک نفر مددکار اجتماعی ( حداقل کارشناس ارشد )  یک تا دو نفر دیگر به ضرورت و انتخاب رئیس کمیته تعیین می گردد. اعضاء کمیته از بین افرادی انتخاب خواهند شد که واجد صلاحیت علمی و دارای تجربه در زمینه دخالت در حوادث غیر مترقبه باشند. وظایف ستادی شامل برنامه ریزی و نظارت بر اجرای برنامه های مداخله در بحران روانی - اجتماعی و همچنین انجام پژوهشهای کاربردی و نیاز سنجی و برنامه ریزی مداخله ای مناسب با توجه به شرایط موجود خواهد بود.

1-2- در سطح دانشگاههای علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی

- تعیین مسئول استانی حمایت روانی - اجتماعی در حوادث غیر مترقبه

- تشکیل کمیته اجرایی کاهش اثرات روانی حوادث غیر مترقبه که ریاست آن بعهده معاون بهداشتی دانشگاه و دبیر آن نیز روانپزشک مسئول بهداشت روان حوادث غیر مترقبه بهمراه یک نفر روانپزشک دیگر و یک نفر روانشناس و یک نفر مددکار اجتماعی و یک نفر روحانی، یک نفر نماینده از استانداری ( ستاد حوادث غیر مترقبه ) یک نماینده از سازمان بهزیستی و جمعیت هلال احمر و وزارت آموزش و پرورش و یک نفر از NGO های مرتبط خواهد بود.

1-3- در سطح شهرستان

تعیین مسئول بهداشت روانی در حوادث غیر مترقبه و تشکیل کمیته صرفا اجرایی به ریاست معاون بهداشتی شهرستان و عضویت 3-5 نفر خواهد بود.

وظایف:

اجرای کلیه برنامه های حمایت روانی- اجتماعی در حوادث غیر مترقبه که در سطوح استان و ستاد برنامه ریزی شده است.

1-4- مراکز بهداشتی درمانی شهری و روستایی ( با توجه به شرح وظایف مربوطه )

1-5- خانه های بهداشت و پایگاههای بهداشتی ( با توجه به شرح وظایف مربوطه )

2- استراتژیهای آموزشی

2-1- آموزش عمومی

2-1-1- آموزش عمومی با بسیج آموزشی چند رسانه ای ( Multimedia campaign ) و با استفاده از رادیو و تلویزیون و اطلاع رسانی در مورد خدمات امدادی، آموزش بهداشت، باز پیوند خانوادگی، بازسازی اجتماعی و معرفی منابع خدمات موجود د رمنطقه

- آموزش روانی بصورت عمومی با تکیه بر مسایلی مانند سوگ ، اضطراب، ترس، واکنش حاد به استرس و غیره.

2-1-3- طراحی ، چاپ و توزیع پمفلت، پوستر و کتابچه در مورد بهداشت روانی در حوادث غیر مترقبه برای گروههای مختلف شامل: کودکان ، نوجوانان، والدین، معلمین، رهبران دینی جامعه و روحانیون

2-1-4- برگزاری گردهمایی های عمومی و نشستهایی با والدین با تکیه بر آموزش بهداشت روانی در حوادث غیر مترقبه

2-2- آموزش تخصصی

2-2-1- توجیه مسئولین و دست اندرکاران بهداشتی در مورد ضرورت مداخلات روانی- اجتماعی و برنامه های در دست اجرا در این زمینه.

توضیح: محتوای آموزشی برای مسئولین و مدیران شامل موارد زیر خواهد بود

- آشنایی با اهمیت و ابعاد مشکلات روانی در حوادث غیر مترقبه

- آشنایی با تجربیات قبلی جهانی و داخلی در این مورد

- آموزش چگونگی مقابله با استرس و آموزش تکنیکهای عملی برای کنترل بهتر خود برای مقابله موثر با استرس

2-2-2- آموزش مدون بهداشت روانی به امدادگران هلال احمر

2-2-3- آموزش مدون دوره های باز آموزی برای متخصصین علوم رفتاری که خدمات روانی- اجتماعی را ارائه می دهند.

2-2-4- آموزش مدون معلمین ، مشاوران مدرسه و کارکنان مراقبت کننده از کودکان

2-2-5- آموزش کارکنان بهداشتی از جمله پزشکان، پرستاران و سایر متخصصین پزشکی که با آسیب دیدگان سرو کار دارند.و نیاز به آگاهی از تکنیکهای اولیه روانی- اجتماعی دارند.

2-2-6- توجیه رهبران دینی جامعه با سمینارهای یک روزه به منظور افزایش آگاهی آنان از نیازها و کمکهای روانی - اجتماعی

2-2-7- آموزش کودکان و نوجوانان تسهیلگر جهت ادامه حمایت های روانی- اجتماعی به همسالان خود

3- استراتژیهای پژوهشی

3-1- ایجاد مراکز اطلاع رسانی و بانک اطلاعات

3-2- آماده سازی طرح نامه های پژوهشی مربوطه

4- استراتژیهای درمانی:

شامل کلیه مداخلات غیر داروئی و داروئی می باشد.

5- استراتژی بازتوانی

که در دوره های کوتاه مدت، میان مدت و دراز مدت با استفاده از حمایتهای اجتماعی - شغلی و ... انجام میشود. کلیه استراتژیهای مذکور در راحل 4گانه قابل انطباق خواهد بود.

برنامه اجرایی ( Plan of action )

دستورالعملهای اجرایی برای ارائه خدمات بهداشت روانی در جریان حوادث غیر مترقبه را می توان به 4 مرحله تقسیم بندی کرد:

مرحله اول ( قبل از حادثه )

1- اجرایی

1-1- تعیین مسئول کشوری حمایت روانی- اجتماعی در حوادث غیر مترقبه

1-2- تشکیل کمیته علمی مشورتی حمایت روانی- اجتماعی در حوادث غیر مترقبه

1-3- انجام تدارکات لازم برای اقدام سریع

1-4- ایجاد هماهنگی اجرایی برای اعزام سریع تیم به منطقه حادثه دیده

1-5- انجام حمایت یابی ( Advocacy ) برای تامین بودجه و نیروی انسانی ضروری

2- آموزش عمومی:

2-1- آموزش عمومی در زمینه حذف انکار بروز حوادث غیر مترقبه و علل بروز این حوادث و راههای به حداقل رساندن آثار مخرب آن

2-2- آموزش در زمینه مقابله با استرس بخصوص برای دانش آموزان

2-3- آموزش عمومی در مورد اقدامات عمومی بعد از حادثه از طریق رسانه ها ( صدا و سیما و مطبوعات ) این آموزش شامل روشهای مقابله با استرس ، خود آرامسازی و غیره خواهد بود.

3- آموزش تخصصی :

3-1- توجیه مسئولین د رمورد ضرورت مداخلات روانی- اجتماعی در برنامه های در دست اجرا در این زمینه

3-2- آموزش مدون حمایت روانی - اجتماعی در حوادث غیر مترقبه به روانپزشکان و روانشناسان مسئول بهداشت روانی کلیه استانها بعنوان مربی مربیان ( TOT )

3-3- آموزش مدون به سایر نیروهایی که در زمینه امداد رسانی عمومی آموزش می بینند، از طریق مربیان فوق الذکر.

3-4- آموزش امدادگران هلال احمر در زمینه حمایت اولیه روانی- اجتماعی

3-5- تهیه جزوات آموزشی خاص برای گروههای مختلف( روحانیون، متخصصین، امدادگران و غیره )

3-6- گنجانیدن واحدهای درسی ویژه در زمینه حمایت روانی- اجتماعی در حوادث غیر مترقبه در رشته های مربوطه دانشگاهی بخصوص روانپزشکان، روانشناسان و مددکاران اجتماعی

3-7- بازآموزی مدون روانپزشکان و روانشناسان در زمینه آموزش تخصصی مداخلات روانی- اجتماعی در حوادث غیر مترقبه

3-8- آموزش مشاورین مدارس در زمینه حمایت روانی- اجتماعی دانش آموزان در حوادث غیر مترقبه

مرحله دوم ( بلافاصله بعد از حادثه ):

1- اعزام فوری کمیته حمایت روانی- اجتماعی در حوادث غیر مترقبه به منطقه از استان مربوطه و در صورت نیاز از استانهای معین ( مجاور)

2- برآورد سریع نیازها در ساعات و روزهای اولیه بعد از حادثه

- ایجاد مرکز اطلاع رسانی

3-1- جمع آوری کلیه اطلاعات راجع به افراد فوت شده، مجروح و اعزام شده برای درمان و کودکان در گروههای سنی مختلف که والد یا والدین خود را از دست داده اند.

توضیح: اطلاعات ضروری در کارتهای بهداشتی خانواده ( کاغذی یا رایانه ای ) ثبت شده و از کلیه جنازه های مجهول الهویه عکسبرداری می شود.

3-2- دادن اطلاعات فوری به امدادگران و مردم منطقه راجع به وجود این مراکز و نوع خدمات آن

3-3- دادن اطلاعات صحیح به امدادگران و بازماندگان و اقوام دور از محل حادثه ( اطلاع دادن خبر مرگ به بستگان به شیوه تخصصی، بهتر است حتی الامکان توسط افراد این کمیته صورت گیرد)

3-4- اطلاع رسانی در مورد مجروحان و بالعکس

توضیح: تبادل اطلاعات با توجه به شرایط موجود در منطقه ، با استفاده از امکانات اولیه ای چون پخش با بلندگویا امکانات پیشرفته تر مثل، رسانه های ارتباط جمعی ، تلتکس ، سایت اینترنتی صورت می گیرد.

4- همراهی کردن بستگانی که برای تشخیص هویت می خواهند جنازه ای را ببینند.( دیدن جنازه توسط بازماندگان اگر هدایت شده  صحیح صور گیرد، از نظر روانی مفید خواهد بود. توضیح دادن راجع به چگونگی وقوع مرگ به نحو صحیح مفید است.)

5- کمک و همراهی برای بازدید گروهی از محل مرگ در مرحله بعد

6- تشویق و همراهی برای شرکت در مراسم نماز میت

7- انجام سخنرانی توسط روحانی بعد از نماز میت

8-انجام سخنرانی فنی توسط روانپزشک یا روانشناس بالینی بعد از نماز میت

9- اعزام روانپزشک به بیمارستان محل مداوای مجروحین جهت حمایت روانی آنان و در صورت لزوم کمک به تیمهای پزشکی. ( از وظایف مهم این روانپزشک فراهم آوردن امکان ملاقات بستگان و بخصوص فرزندان و والدین و نیز آگاهسازی اطرافیان از شرایط جسمانی مجروحین آنها است.)

10- انجام مداخله در بحران ( Crisis intervention ) و بازگویی روانشناختی ( Psychological debriefing ) طی جلسات گروهی با داغدیدگان و شروع تکنیکهای شفا بخش روانی ( Recovery techniques )

11- اقداماتی ویژه برای گروههای خاص

11-1- مداخلات روانی- اجتماعی برای معلمین آسیب دیده

11-2- مداخلات روانی- اجتماعی از طریق مشاورین مدارس برای دانش آموزان

11-3- آموزش معلمین بوسیله مشاورین آموزش دیده در زمینه حمایت روانی-اجتماعی دانش آموزان

توضیح: در مواردی که آموزش قبلی در مورد مشاورین وجود نداشته است ، کمیته استانی این فعالیت را برای مشاورین مدارس انجام خواهد داد.

11-4- پیدا کردن جانشین مادر برای کودکان خردسال که مادر خود را از دست داده اند.

11-4-1- در مورد کودکانی که شیر مادر استفاده می کردند برای تغذیه از مادران رضاعی داوطلب کمک گرفته شود در غیر این صورت از تغذیه مصنوعی استفاده شود.

12- همکاری در ردیابی و باز پیوند خانوادگی با سازمان بهزیستی و جمعیت هلال احمر

مرحله سوم ( از هفته دوم تا 6 ماه بعد از شروع برنامه )

1- مداخلات گروهی حمایت روانی- اجتماعی آسیب دیدگان

بهترین ترکیب ممکن برای مداخله یک روانشناس ، یک روانپزشک و یک مددکار اجتماعی است. در صورت فراهم بودن همکاری بین بخشی ، ترکیبی از نمایندگان وزارت بهداشت، هلال احمر و بهزیستی مطلوبترین خواهد بود.

1-1- در مداخلات گروهی اولیه ادامه نیاز سنجی و غربالگری موارد شدیدتر صورت می گیرد.

1-2- مداخلات تخصصی برای گروههای غربال شده با هدف بازسازی روابط اجتماعی و خانوادگی آسیب دیده بدنبال حادثه ، با استفاده از شیوه های تخلیه هیجانی ( Ventilation ) ، چرخش تعاملات گروهی و تسری حس همدلی در بین افراد گروه و استفاده از تکنیک بازگویی روانشناختی

( Psychological debriefing ) و سایر تکنیکهای بهبود روانی

( Recovery techniques ) این گروهها جداگانه برای بزرگسالان و کودکان تشکیل خواهد شد.

1-3- کودکان این مناطق علاوه بر شرکت در گروههای تخصصی از امکانات مراکز بازی یا خانه بازی کودک ( Play centers ) که در منطقه ایجاد می گردد استفاده خواهند نمود تا از طریق فعالیتهای فیزیکی و بازی بازنمایی تجارب ذهنی زلزله در آنها کاهش یابد.

2-4- تشکیل جلسات گروهی حمایت روانی - اجتماعی داغدیدگان ( Grief work )

3-4- تشکیل جلسات گروهی حمایت روانی - اجتماعی مبتلایان به PTSD . این جلسات بصورت گروهی حداقل 4 جلسه به فاصله یک هفته با رویکرد کنترل 3 دسته علایم ایجاد شده بعلت استرس شامل تجربه مجدد هیجانات دردناک، برانگیختگی هیجانی و علایم اجتنابی و اضطرابی تشکیل می شود.

2- تشویق بازماندگان به شرکت در روند بازسازی

3- برگزاری جلسات مذهبی به کمک روحانیون و سخنرانی اعضاء کمیته در این جلسات

4- برنامه ریزی برای بازدید مسئولین جهت رسیدگی به مشکلات بازماندگان، تسریع بازسازی و اطمینان بخشی روانی

5- برنامه ریزی مددکاری برای مشکلات اقتصادی ، اجتماعی، خانوادگی بازماندگان و ایجاد ارتباط فعال بین مردم و مسئولین ستادهای معین از طریق مددکاران کمیته

- با استفاده از اطلاعات مرکز اطلاع رسانی کمیته و نیز اطلاعات مردمی ، خدمات مددکاری به شکل ارتباط مرتب و منظم به بازماندگان نیازمند ، مجروح ( بستری یا سرپایی ) و ارتباط موثر با عوامل و اعضاء ذیربط در کمیته استانی توسط اعضاء مددکاری کمیته خواهد بود.

7- بیماریابی، درمان و در موارد ضروری ارجاع ( توضیح آنکه فقط در موارد ضروری درمان دارویی روانپزشکی انجام خواهد شد. )

8- تشویق بازماندگان به مشارکت در فعالیتهای منطقه مانند چادرزدن، لوله کشی آب، نجاری شستشوی لباس در رختشویخانه صحرایی و ...

9- برنامه ریزی جهت ایجاد اشتغال از طریق مددکاران کمیته

10- برنامه ریزی برای سرگرمی، بازی کودکان و بازگشت به تحصیل محصلین

11- ارائه خدمات بهداشت روانی برای امدادگران

12- تشکیل گروههایی برای تیمهای امدادی جهت Ventilation و debriefing ، توسط اعضاء تخصصی کمیته در جهت کاهش تنشها، و ارتقا بداشت روانی امدادگران

مراحله چهارم ( از ماه 6 به بعد ):

1- ادامه برنامه بیماریابی و درمان روانپزشکی برای مواردی که بیماری تداوم دارد.

2- ادامه برنامه های بازدید مسئولین

3- ادامه برنامه های بهداشت روانی ادغام شده در برنامه های مذهبی

4- ادامه برنامه های مددکاری

5- ادامه برنامه های اشتغال زایی

6- مشاوره در جریان سوگ سالگرد

7- سپردن ادامه برنامه خدمات بهداشت روان به سیستم PHC و در صورت لزوم ارجاع موارد به اعضاء کمیته استان و شهرستان

شاخصها ( Indicators )

1- تعداد / ساعت افرادی که در جلسات گروهی شرکت کرده اند.

2- تفاوت میزان شیوع آسیب شناسی روانی قبل و بعد از مداخله از طریق انجام پژوهش

پایش و ارزیابی:

یک پایش جامع و سیستم ارزیابی که تمام فعالیتهای اساسی را در برمیگیرد و شامل شاخصهای فرایند/ تولید و شاخصهای بازدهی / اثر بخش می باشد.

- ارسال گزارش ماهانه از طرف معاون محترم بهداشتی استان ( رئیس محترم کمیته استانی )

- مراجعه هفتگی رابط اداره سلامت روان و مراجعات دوره ای کلیه سازمانهای ذیربط