کودکان ، نوجوانان و جوانان سرمایه های اصلی هر کشور برای دست یابی به توسعه ملی اجتماعی سیاسی، فرهنگی و محور اصلی برنامه های بهداشتی و درمانی و آموزشی بشمار می‌آیند چرا که آینده هر کشوری در دست کودکان، نوجوانان وجوانان کنونی خواهد بود، لذا سلامتی جسمی، روانی واجتماعی آنها با یافتن اختلالات جسمی، روانی ناهنجاریهای اجتماعی و همچنین پیش گیری، درمان بموقع، متضمن سلامت و سعادت جامعه آینده بوده و از اهمیت ویژه‌ای برخورداراست.
کشور ما ایران نیز با عنایت به اینکه یکی از جوانترین جمعیت های جهان را دارا می‌باشد، بطوریکه بیش از یک سوم جمعیت آن را گروههای سنی 24 ـ 6 سال تشکیل می‌دهد و اکثر قریب به اتفاق آنها نیز در حال تحصیل و در معرض‌مخاطرات جسمی، رفتاری و اجتماعی ویژه این سنین بوده و ارائه خدمات بهداشتی، ارتقاء آگاهی و دانش بهداشتی و تقویت رفتارهای مثبت بهداشتی از بروز بیشتر این مخاطرات جلوگیری می‌نماید.
بنابراین، آموزش و ارتقاء سلامتی آنها از مهمترین چالشهای برنامه های توسعه‌کشور است .
همچنین تامین، حفظ و ارتقاء تندرستی آنها برای سلامت خانواده و جامعه در حال و آینده اصلی مهم، اساسی و ضروری است و از طرفی دیگر، هم بستر مدرسه که دانش آموزان ساعات زیادی از عمر خود را در آن محیط می‌گذرانند بهترین و مناسبترین موقعیت بــرای‌ایجاد دانش، آگاهی و بهبود نگرش و عملکرد بهداشتی آنان بحساب می‌آید که بایستی درکنار توجه به سایر کودکان و نوجوانان غیر شاغل به تحصیل مد نظر قرار گرفته و در تدوین برنامه‌های توسعه بهداشتی ودرمانی مورد عنایت وتوجه ویژه‌ای قرار گیرد وبه همین جهت ودر کنار تمام فعالیتها، فعال نمودن خود دانش آموزان، والدین ،مربیان و معلمین آنها در جهت سلامتی خود و جامعه درحال و آینده یکی ازضروری‌ترین مسائلی است که باید در برنامه های جاری نظام ارائه خدمات بهداشتی و درمانی بخش بهداشت ، آموزش و پرورش و سایر ارگانهای ذیربط مورد عنایت و پیگیری قرار گیرد.
تعریف بهداشت مدارس :
بهداشت مدارس مجموعه فعالیتهای را شامل می‌شود که بصورت مستمر و پیوسته در سنین مدرسه ( 18ـ6 سال) در راستای تامین، حفظ و ارتقاء سطح سلامت دانش آموزان و اولیاء آنها انجام می گیرد و از طریق آن وضعیت سلامت جسمی ، فکری ، روانی ، عاطفی و اجتماعی دانش آموزان ، اولیاء آنها و فضای فیزیکی وروانی مدرسه نیز ، بررسی، کنترل و اصلاح می‌شود.
بهداشت مدارس در کشورهای مختلف :
توجه به ضرورت و اهمیت بهداشت مدارس در کشورهای مختلف جهان همزمان نبوده واز نظر تاریخی و کیفیت‌عمل از تنوع برخوردار است. شاید فرانسه اولین کشوری باشد که همراه باطرح آموزش علمی‌خود، یک‌ماده نیز به مسئله بهداشت مدارس اختصاص داد و در سال 1793که این طرح را تصویب و یک نفر پزشـک نیز به عنوان مسئول بهداشت مدارس آن انتخاب گردید.
در کشور هلند ، بهداری آموزشگاهها در سال 1868 با استخدام دو نفر پزشک پایه گذاری و شروع بکار کرد و سپس در سال 1901 با اعلام تعلیمات اجباری، شهرداری موظف به سازمان دهی اداره بهداری آموزشگاهها شد، در سال1942که اولین قانون مربوط به بهداشت مدارس به تصویب رسید این سازمان جوان به سرعت گسترش یافت به نحویکه حدود210 پزشک بصورت شبانه روزی به امور بهداشتی کودکستانها و دبستانها رسیدگـی کرده و تحت نظر شهـرداریها فعالیت می نمایند.
در ایالات متــحده امریکا ویلیام الکوت (V.ALCOT) در سال1829 راجع به‌مشخـصات ساختمان مدارس مقالــه‌ای نوشت و در این مورد نظرات تازه‌ای ابراز کرد. پس از وی هوراس من (HORACE MAN) در سال 1850 نیز تدریس مسائل شناخت اعضاء و فیزیولوژی بعضی از قسمتهای بدن انسان را به زبان ساده برای دانش آموزان ابتدائی توصیه کرده و مدتی نیز خود به آموزش این مطالب پرداخت.
در سال 1894 ساموئل دارگین (DARGIN) معاینات عمومی دانش آموزان را در مدارس شهر بوستون آغاز کرد که بدنبال آن با اجرای این برنامه در سال 1895 در شیــگاگو و 1898 در مدارس نیویورک توجه کلی و فراگیر نسبت به بهداشت دانش آموزان در بیشتر ایالات متحده امریکا صورت گرفته و رسمیت یافت به‌نحوی که در سال1983حدود20000نفرکاردان آموزش بهداشت به مراقبت بهداشتی دانش آموزان و تدریس مسائل بهداشتی مختلف در مدارس امریکا اشتغال داشته و به تدریج بر کم و کیف تعداد خدمات آنان افزوده شده است. در بعضی از ایالات ، بهداشت مدارس زیر نظرشهرداری و در برخی دیگر وابســته به وزارت آموزش و پرورش اداره می‌شود و درایالاتی نیز پزشکان عمومی بطور نیمه وقت به کار مراقبت بهداشتی دانش آموزان اشتغال دارند. در انگلستان آغاز کار بهداشت مدارس از سال 1907 و تحت نظارت ادارات آموزش محلی به وجود آمد و سپس با ایجادسازمان عظیم بهداشت و طـب عمومی یا ملی، بهداشت مدارس باز هم وابستگی خـود را با آموزش و پرورش حفظ کرد وتنها ایجاد ارتباط بین بهداشت ملی و بهداری آموزشگاهها بود که مورد توجه مسئولین امور قرار گرفت. در آغاز کار، وظایف بهداری آموزشگاهها کشف نقایض عضوی دانش آموزانی بود که مشکلی در کار تحصیل داشتند. ولی‌بعدا" این وظیفه توسعه یافته و تمام مسائلی را که به نحوی با سلامت و بهداشت جسمی کودکان در ارتباط بود، فراگرفت در این برنامه معاینه عمومی دانش آموزان توسط پزشک مخصوص بهداشت مدارس بعنوان کار مراقبتی آغاز می‌شود. به جز پزشک یک نفر کاردان یا پرستار بهداشتی مدرسه نیز همکاری می‌کند و با تکرار این معاینات و ثبت و ضبط نتایج آن در پرونده بهداشتی دانـش آموزان این پرونده از اساسی‌ترین منابـع مورد استناد به سوابق بهداشـتی و درمانی وی‌قرار گرفته و به عنوان ماخذ موثقی می‌تواند مورد استفاده افراد مختلفی که نیازمند به داشتن سوابق قبلی وی هستند قرارگیرد.
تاریخچه بهداشت مدارس در ایران :
توجه به بهداشت مدارس در ایران ازسال1293 شمـسی شروع می‌شود که هیاتی متشکل از پزشکان ایرانی و اروپایی با تاسیس تشکیلاتی بنام مجلس حفظ الصحه برای مراقبت از بهداشت عمومی بوجود آوردند. در اواخر همین سال دکترعلی اکبر خان ( اعتماد السلطنه ) به سمت مفتش صحی مدارس منصوب شد. در سال 1304 شمسی صحیه مدارس به عنوان یک واحد مشخص به وزارت معارف معرفی و وابسته به آن گردید. این‌واحد دارای قسمتهای کحالی معاینات بهداشتی دانش آموزان و آموزش بهداشت بود. در سال 1315 صحیه مدارس بنام بهداری آموزشگاهها تغییر اسم یافت و در سال 1318 بهداری آموزشگاهها ضمیمه‌اداره کل دانشکده پزشکی و بیمارستانها شد. در سال 1320 دوباره به عنوان دفتر کل بهداری آموزشگاهها به تشکیلات‌وزارت معـارف پیوسـت و پـس از آن به اداره کل بهداری آموزشگاهها تغییر نام داد. اما این دگرگونیهای اسمی چیزی را برمحتوای خدماتی‌اش نیـفزود و بویـژه توجه به مسایل بهداشـتی و مراقبتی دانـش آموزان نیز تحت الشعاع آن قرار گرفت ،چرا که از نیـروی انسانی‌توانمند میان رده‌ای که بتواند پاسخگوی نیازهای بهداشتی دانـش آموزان باشد تهی بود. در سال 1350 برای پـر کردن‌این خلاء مدارس عالی بهداشت‌مدارس تاسیس شد این مدارس در چهار استان خراسان، اصفهان، آذربایجان شرقی، فارس و عــلاوه بر آنها در تهران ابتدا بصـورت داوطلـب و سپس از طریـق کنکور عمومی با مقـطع تحـصیلی فوق دیپلم اقدام به پذیرش دانشجومی‌کرده و آموزش یافتگان خود را که غالبا" دختر هم بودند به عنوان مربی بهداشت و باپست سازمانـی مراقب بهداشـت در اداره کل بهداری آموزشگاهـها که به اداره کل بهداشت مدارس تغییر نام یافتـه بود پذیرفـت. تعداد این نیروی میان رده‌یی که غالبا" پس از فراغت از تحـصیل جـذب آموزش و پرورش شده بودند در تمام مملـکت بالغ بر هـفت هزار نفر می‌باشد.
در اردیبـهشت 1358 همه آنها همراه با سایرپرسنل پزشـکی و فنـی اداره کل بهداشت مدارس از وزارت آموزش و پرورش منتزع و به وزارت بهداری ملحق شدند. در طی سالهای 1358 تا 1363 این‌حرکت تازه با برنامه ریزیهای اصولی می‌رفت که ثبات وثمر نزدیک شود و بهداشت مدارس در قالب و شکل علمی و اصولی‌خود مقام و منزلتی پیدا کند که متاسفانه در سال 1363 بدلیل تغییر در سیاستهای بهداشتی کشور که گسترش و ارتقاء خدمات بهداشتی برای کودکان زیر5 سال را در اولویت بیشتر نسبت به خدمات بهداشتی دانش آموزان قرار می‌داد ازخدمات مراقبین بهداشت مدارس در کلینیک های مادر کودک استفاده شد و خدمات بهداشت مدارس به صورت حاشیه‌ای و لرزان جزو وظایف آنان شد. بدلیل مشکلاتی که در این مساله به بار آورد دوباره 6ـ 5 سال بعد یعنی در پایان 1369 با پیگیری آموزش وپرورش و با توجه به طرح وتصویب موضوع در مجلس شورای اسلامی اکثریت مراقبین بهداشت به وزارت آموزش و پرورش انتقال یافته و مجدداً تحت مدیریت مسئولین آموزش وپرورش به مشغول خدمت گردیدند. پس از این تغییر وتحولات نهایتاً در سال 73 مسئولین وزارت بهداشت ، درمان وآموزش پزشکی ضمن برسیهایی که کردند ، به این نتیجه رسیدند که بایستی فعالیتهای بهداشت مدارس در سطح استانها ، شهرستانها با جدیت بیشتری مورد توجه قرار گیرد و تشکیلات مستقلی در داخل ستاد وزارت بهداشت و مراکز استانها و شهرستانها تولیت مستقیم این امر را عهده دار و امور مربوطه را سیاست گذاری ، برنامه ریزی و اجرا نماید ، براین اساس دفتر بهداشت مدارس در اواخر سال 72 در وزارت بهداشت تشکیل و به صورت مستقل امورات مربوطه را پیگیری نمود تا اواخر سال 78 این وضعیت ادامه داشت تا اینکه در سال 79 موضوع ادغام دفاتر بهداشت مدارس ، دهان ودندان و آموزش بهداشت در اداره ای واحد یکی از مباحث مطرح در سطح وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی قرار گرفت و متاسفانه علی رغم سنخیت کاری این اجزاء باهم در آواخر همان سال بهداشت مدارس با بهداشت دهان ودندان به صورت عملی ادغام گردید و.... در همان سال معاونین بهداشتیو مسئولین بهداشت مدارس دانشگاهها ی علوم پزشکی با احساس مسئولیت تمام عدم رضایت خود از این موضوع اثراتزیان بار آنرا طی نشست ها ومکاتبات مختلف با مسئولین ارشد وزارت بهداشت درمیان گذاشته و پس از پیگیری های متعدد رضایت مسئولین ذیربط آن را جلب و ایشان قول دادند تا نسبت به تعیین جایگاه مستقل بهداشت مدارس در ساختار جدید وزارت بهداشت و تعمیق وارتقاء آن تلاش نموده و موافقت مسئولین سازمان مدیریت و برنامه ریزی را در این خصوص جلب نمایند، و خوشبختانه به قول خود وفا نموده و در تشکیلات جدید ضمن توسعه ماموریتهایقبلی و پیش بینی ماموریت های جدید دفتر سلامت مدارس وجوانان را در اواخر سال 80 جایگزین دفتر بهداشت مدارس ودهان ودندان قبلی نموده و هم اکنون این دفتر با ادارات و گروه های تخصصی مختلف ( سلامت محیط مراکز آموزشی ، جوانان ودانش آموزان ، روان ، دهان ودندان ، پیشگیری از سوء مصرف مواد ) ماموریتهای محوله را طراحی ، برنامه ریزی می نماید . البته یاد آوری می نماید مسائل مربوط به بهداشت مدارس در وزارت آموزش و پرورش نیز مورد پیگیری قرار می گیرد در آن وزارتخانه با توجه به برنامه کلان سلامت مدارس با هماهنگی و همکاری وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی برنامه های بهداشت مدارس وجوانان توسط مراقبین بهداشتی در مدارس دارای مراقب بهداشت مورد پیگیری قرار می گیرد.
تاریخچه بهداشت مدارس در استان آذر بایجان شرقی :
وضعیت بهداشت مدارس در سطح استان نیز به تبعییت از وضعیت کل کشور دستخوش نوسانات مختلفی بوده است و بعد از انقلاب با توجه به تغییر سیاستهای بهداشتی کشور و توجه بیشتر به سلامت ومراقبت کودکان زیر 5سال ، تمام فعالیتها به این جهت سوق داده شده اند و متاسفانه به سلامت مدراس ودانش آموزان آنطوریکه شایسته نظام مراقبتهای بهداشتی درمانی اولیه بوده کمتر عنایت شده است و این امرتحت الشعاع سایر برنامه ها قرار گرفته است ، تا اینکه در اواخر سال 72 با توجه به بررسیهای کارشناسان وزارت بهداشت مبنی بر عدم توجه جدی به سلامت دانش آموزان ومدارس در مدارس روستائی و فاقد مراقب بهداشت و حواشی شهرها ، مقررگردید ضمن انفکاک برنامه های بهداشت مدارس از بهداشت خانواده ، اداره مستقلی در سطوح ستادی اعم از سطح وزارت خانه ، دانسگاههای علوم پرشکی و مراکز شهرستانها ، تولیت سیاست گذاری ، برنامه ریزی و اجراء برنامه های بهداشت مدارس را عهده دارشوند. به دنبال این سیاست جدید ، واحد بهداشت مدارس در حوزه معاونت های بهداشتی دانشگاههای علوم پزشکی تبریز در مهرماه 73 ایجاد و پس از آن در مراکز بهداشت شهرستانها نیز واحد بهداشت مدارس مستقر گردید. بنابراین با توجه به مبانی کلی ارتقاء سلامت که عبارت از اجرای مسایلی غیر درمانی با تکیه بر عامل رفتارپذیری انسان و توانمند ساختن او در جهت ایجاد عادات مطلوب و فراهم کردن شرایط مناسب محیط زیستی است و این مهم هم در دو بستر بسیارمهم خانواده ومدرسه شکل گرفته ودر جامعه نیز تثبیت می یابد ودر این میان مدرسه باتوجه به مشخصات خاص خود دارای جایگاه ویژه ومنحصربه فردی می باشد ، در این راستا ضـرورت شناخت و بکارگیری بهداشت مدارس وارتقاء سلامت جمعیت دانش آموزی ، نوجوانان وجوانان بعنوان یک حلقه مهم واستراتژیک در زنجیره حرکت بهداشت و پیوسته به حلقه بنیادی و مقدم آن یعنی بهداشت ومراقبت کودکان زیر 5 سال یک اولویت بسیار مهم سازمانهای متولی سلامت جامعه به شمار می آید. تا با اجرای یک‌سلسله خدماتی که نیازهای مهم بیولوژیکی ، روانی واجتماعی دانش آموزان را در بر گرفته واز این رهگذر می‌تواند ادامه حیات موثر و پیشرفت سالم‌کودک را تا سن بلوغ و مراحل بعدی رشد وتکامل تامین کند. به طوریکه در یکی از کـمیته های یونسکو این مـطلب یادآوری شده است که: اولین هـدف از آموزش‌ابتدائی، بهبود رشد کودک، شکوفا نمودن استعدادهای وی و برقراری عادات بهداشتی مناسب و درست برای او می‌باشد. آموزش و یادگیری قلب تپنده وشریان حیاتی است برنامه های ارتقاء سلامت است و بین تندرستی و تعلیم وتربیت پیوند دیرینه ای وجود داشته واین دو از هم جدایی ناپذیر بوده و وجود معنی دار وهدفمند هرکدام مقوم دیگری بود و وابسته به یکدیگر هستند. برنامه های آموزشی و تربیتی زمانی موثر وکار آمد خواهند بود که شیوه های زیست بهتر ، کاراتر و موثر را به فراگیران خود به ارمغان آورد که نتیجه آن سلامت فکر ، جسم ، روان ، عاطفه و احساسات فرد دانش آموز ونوجوان بوده باشد به طوریکه او به تواند زندگی فرح بخشی را تجربه نماید . همین طور زمانی محتوای غنی تربیتی و آموزشی می تواند اثربخش و کارآمد بوده باشد که در محیطی سالم هم ازبعد فیزیکی وهم از ابعاد روانی وعاطفی سالم ومطلوبوده وتوسط انسانهای سالم نیز عرضه شود.