معاونت بهداشت دانشگاه علوم پزشکی تبریز

تهیه و تنظیم: سید علی بلندی – کارشناس گروه تخصصی پیشگیری و مبارزه با بیماری­های معاونت بهداشت دانشگاه علوم پزشکی تبریز

معرفی بیماری

 بیماری سیاه سرفه که عامل آن میکروبی به نام برده تلا پرتوسیس (Bordetella Pertussis ) می‌باشد یکی از عوامل اصلی مرگ و میر و عوارض در دوران شیرخواری و کودکی است. این بیماری هنوز هم در کشورهای در حال توسعه شایع است و یکی از مهم‌ترین بیماری‌های کشنده و قابل پیشگیری با واکسن محسوب می‌شود. هر ساله حدود پنجاه میلیون مورد ابتلا به بیماری و سیصد هزار مرگ و میر در اثر این بیماری در جهان اتفاق می­افتد. میزان مرگ و میر شیرخواران در کشورهای در حال توسعه به 4% نیز می‌رسد. در ایران نیز مشابه کشورهای توسعه یافته اطلاعات مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر نشان دهنده افزایش موارد بیماری در طی سال‌های اخیر است. هر چند بیش‌ترین موارد گزارش شده در گروه سنی کودکان، به ویژه در زیر یک سال بوده است، ولیکن با تقویت گزارش دهی موارد مشکوک، انتظار می‌رود موارد بیماری در بالغین نیز افزایش یابد .

بر اساس آخرین آمار در سال 1390 در مجموع 854 مورد محتمل به سیاه سرفه از 30 استان کشور گزارش شده است . بروز کلی بیماری در کشور 12/1 در صد هزار نفر است. بیش‌ترین فراوانی و بیش‌ترین بروز با 161 مورد از استان مازندران (بروز 22/5 در صد هزار نفر) و پس از آن بیش‌ترین بروز در استان‌های قزوین (5)، قم (28/4)، زنجان (4) و تهران (2/1) گزارش شده است .

در استان آذربایجان شرقی از سال 1390 تا 1392 تعداد موارد مشکوک به سیاه سرفه به ترتیب 40 مورد (08/1 در صد هزار نفر)، 81 مورد (2/2 در صد هزار نفر) و 144 مورد (4 در صد هزار نفر) گزارش گردیده است و تعداد موارد قطعی در این سال‌ها به ترتیب 2، 6 و 12 بوده است.

علائم بالینی

 فرم کلاسیک و یا معمول بیماری به صورت عفونت اولیه در افراد سنین 1 تا 10 سال و فاقد واکسیناسیون اتفاق می‌افتد. دوره کمون بیماری 7 تا 10 روز به طور متوسط 5 تا 21 روز است. بیماری معمولاً 6 تا 8 هفته طول کشیده و سه مرحله مقدماتی (Catarrhal )، حمله ( (paroxysma ) و نقاهت دارد. مرحله مقدماتی با آبریزش بینی شروع شده و با سرفه­های شدید تشنجی که به تدریج در فاصله 1 تا 2 هفته حالت حمله­ای پیدا می‌کند، ادامه می­یابد. حمله ناگهانی بیماری با سرفه‌های مکرر و شدید مشخص می‌شود. در هر حمله سرفه‌ها به صورت قطاری بدون آن که در فاصله آن‌ها فرصتی برای تنفس باشد شروع می‌شود و متعاقب آن صدای whoopیا فریاد خاص سیاه سرفه ای (ناشی از دم با شدت است) شنیده می‌شود. در پایان هر حمله، موکوس روشن و چسبنده­ای از دهان خارج می‌شود که اغلب همراه استفراغ است. در بین حملات سیاه سرفه معمولاً حال عمومی کودک مناسب است.

سیاه سرفه در بالغین

طول مدت ایمنی حاصل از واکسیناسیون به طور متوسط بین 8 تا 10 سال است؛ لذا اکثریت نوجوانان و جوانان، فاقد ایمنی لازم نسبت به سیاه سرفه هستند. معمولاً بیماری در این گروه‌های سنی تغییر شکل یافته و خفیف تر بروز می‌نماید و علائم اختصاصی را نشان نمی‌دهد. در برخی مطالعات درصد قابل توجهی از سرفه‌های طول کشیده در بالغین ناشی از سیاه سرفه است. بزرگ‌سالان معمولاً به عنوان مخزن بیماری عمل کرده و سبب انتشار بیماری به شیرخواران می‌شوند. در دهه گذشته در کشورهای توسعه یافته موارد بیماری سیاه سرفه رو به افزایش و درصد زیادی از آن در جوانان بوده است و به همین خاطر برنامه واکسیناسیون گروه‌های سنی 11 تا 18 ساله در برخی کشورها، با استفاده از واکسن غیر سلولی سیاه سرفه به اجرا درآمده است.

 تشخیص

 معیار اثبات آزمایشگاهی بیماری جدا کردن باسیل برده تلاپرتوسیس و یا یافتن سکانس ژنوم توسط روش PCR و یا دو تیتر سرولوژی متوالی بالا رونده است.

تعاریف

مورد مشکوک: هر فردی که حداقل دو هفته سرفه همراه با حداقل یکی از علائم زیر را داشته باشد:

-  حملات سرفه قطاری

- Whoop هنگام دم

- استفراغ بعد از حمله سرفه

مورد بالینی: موردی که معیارهای بالینی را داشته باشد ولی اثبات آزمایشگاهی نداشته باشد .

مورد قطعی: موردی که معیارهای بالینی را داشته باشد و از نظر آزمایشگاهی نیز تایید شود .

در صورت مواجهه با هر مورد مشکوک بیماری باید به صورت فوری به سیستم بهداشتی گزارش شود.

 

اقدامات مورد نیاز

الف - درمانی

- درمان با اریترومایسین به میزان mg/kg 50 به مدت 10 تا 14 روز انجام می‌شود. اریترومایسین دوره سرایت را کوتاه می‌کند ولی تغییری در علائم بالینی ایجاد نمی‌کند.

-  در طول بیماری باید به بیمار تغذیه مناسب و مایعات کافی داد.

- موارد شناخته شده بیماری باید از نظر تنفسی ایزوله شوند. موارد مشکوک نیز نباید در تماس با کودکان کم سن و نوزادان باشند. مدت جداسازی در صورت شروع درمان 7 روز و در غیر این صورت سه هفته است.

ب – پیشگیری

- آموزش مردم و به خصوص والدین نوزادان درباره مزایای واکسیناسیون نوزادان.

- واکسیناسیون علیه سیاه سرفه مطابق برنامه واکسیناسیون جاری کشوری به صورت واکسن سه‌گانه دیفتری، کزاز و سیاه سرفه انجام می‌گیرد.

- هنگام بروز همه­گیری باید کارکنان بهداشتی را با تجویز یک دوره 14 روزه اریترومایسین محافظت نمود.

موارد منع واکسیناسیون سیاه سرفه

- واکنش آلرژیک شدید به دنبال تزریق دوز قبلی واکسن و یا به یکی از مواد تشکیل‌دهنده واکسن.

- آنسفالوپاتی (علائم کوما، کاهش هشیاری، تشنج طولانی عمومی و یا موضعی که چند ساعت طول کشیده و در عرض 24 ساعت بهبود نیابد) در صورتی که در عرض 7 روز از تزریق دوز قبلی واکسن DTP اتفاق بیفتد.

- اختلالات نورولوژیک پیش‌رونده شامل تشنج اسپاسم نوزادی، صرع کنترل نشده و آنسفالوپاتی پیش‌رونده شامل توبروز اسکلروزیس، بعضی بیماری‌های متابولیک و دژنراتیو است. در این موارد تزریق واکسن باید تا تثبیت وضعیت نورولوژیک به تعویق افتاده و امکان تزریق واکسن در هر مراجعه مجدداً بررسی شود.

اندیکاسیون های ارجاع به سطوح بالاتر

در صورت عدم پاسخ به درمان اولیه و یا بروز عوارض بیماری، باید به پزشک متخصص ارجاع شود.

جداسازی

- موارد شناخته شده بیماری باید از نظر تنفسی ایزوله شوند . مدت جداسازی در صورت شروع درمان 7 روز و در غیر این صورت سه هفته است .

- موارد مشکوک نیز نباید در تماس با کودکان کم سن و نوزادان باشند.

منابع

1.  راهنمای مراقبت از بیماری سیاه سرفه، مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، چاپ دوم 1388

2.  سیستم آمار و اطلاعات وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشکی . مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر، 1390

3. اصول پیشگیری و مراقبت از بیماری‌ها . مرکز مدیریت بیماری‌ها، 1385

4. Public Health Image Library: Department of Health and Human Services/ Centers for Disease Control and Prevention, 1600 Clifton Rd, Atlanta, GA 30333, U.S.A.