تاریخچه،

خدمات بهداشت روان در ایران از نظر تاریخی دوره های مختلفی را طی کرده است. تا دهه 20 شمسی این خدمات در وضعیت و شرایط بسیار نامناسبی در دارالمجانين  تدارک و ارائه می شد. این مراکز در شهرهای  تهران، همدان، شيراز و اصفهان وجود داشتند.  پس از سال 1320 و تاسیس  دانشكده پزشكي در كشور، طب مدرن مورد توجه قرار گرفت و روانپزشكي نیز به عنوان شاخه اي از آن به صورت علمی ارائه گردید.بدنبال آن بيمارستان هاي دانشگاهي جديد تاسیس گردید.در دهه 40 هجری شمسی دپارتمان ها و بيمارستان هاي روانپزشكي و آموزش دستياري روانپزشكي نیز در دستور کار قرار گرفت . در نتیجه تا حدودی در شهرهاي بزرگ ارائه خدمات روانپزشکی و مراقبت از بیماران روانی بهبود یافت. روند این تحولات در مراحل بعدی نیز تداوم پیدا کرد به طوری که در دهه 50 تدارک مراقبت هاي بهداشت روان جامع، توسط انجمن توانبخشي معلولين و خدمات بهداشت روان جامعه کرد پیگیری قرار گرفت.  معاونت وزارت بهداشت و تامين اجتماعي وزارت بهداشت برای تحقق این امر، اقدام به يك سري پژوهش هاي همه گيرشناسي و تاسيس تعدادي بيمارستان و مراكز روانپزشكي جديد در نقاط مختلف كشور اقدام کرد.  آموزش سطح بندي شده در روانپزشكي و روانپرستاري یکی از این اقدامات مهم بشمار می رفت.  اين برنامه هاي آموزشي و تحقيقاتي، پس از انقلاب اسلامي ايران در سال 1357، در انستيتو روانپزشكي تهران ادغام شد. با توجه به این پیشینه و استقرار سیستم مراقبت های بهداشتی درمانی اولیه ، از مهر ماه 1365برنامه ملي بهداشت روان (NPMH) توسط يك تيم چند رشته اي ( (Multidisciplinary از متخصصين طرح و پیشنهاد گردید. این طرح توسط دولت جمهوری اسلامی مورد تصویب قرار گرفت. استراتژي اصلي این طرح ، ادغام فعاليت هاي جديد در سيستم مراقبت هاي بهداشتي اوّليه كارآمد بود. پس از تصویب این طرح، طی  سالهای 1367 تا 1369 يك پيش مطالعه (Pilot study) در شهركُرد و شهرضا در کشور انجام گردید. نتایج این پایلوت نشان داد که  کارکنان بهداشتی درمانی اولیه (بهورزان، کاردانها، مربیان و کارشناسان بهداشتی و پزشکان عمومی ) پس از آموزش و کسب مهارتهای لازم نسبت به افزایش بیماریابی و مراقبت از بیماران روانی توفیق بیشتری در مقایسه با مناطق شاهد داشتند. این موفقیت موجب گردید تا بهداشت روان به عنوان نهمين جزء مراقبت هاي بهداشتي اوليه مورد توجه قرار بگیرد، واحد بهداشت روان در وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي ایجادگردد، كميته مشورتي بهداشت روان كشوري كه اعضاي آن عمدتاً اعضاي هيئت علمي دانشكده هاي پزشكي بودند تشکیل گردد. بسته ها و آئین نامه های آموزشی برای تمام سطوح ارائه بهداشت تهیه  و ارسال گردد(1367)، در باره برنامه کشوری کارگاه تشکیل و بازنگریهای لازم انجام گیرد (1370) ، متدولوژي تحقيقات بهداشت روان مورد بازنگری و اصلاح قرار گیرد (1372)، هفته بهداشت روان در تقویم سالانه سلامت کشور از مهرماه 64 در روزهای 30-24 مهر گرامی داشته شود. به صورت فراگیر لزوم مشارکت رسانه های ارتباط جمعی در ارتقای بهداشت روان مورد توجه و پیگیری قرار گیرد. همچنین اجرای برنامه های سلامت روان در واحدهای بهداشتی درمانی شهری و روستایی توسط سطوح ستادی کشوری و دانشگاهی مورد توجه و پیگیری قرار گیرد.

دستاوردها

1.    ادغام بهداشت روان در مراقبت هاي بهداشتي اوليه منجر به بهبود بسيار زياد در استقرار سرويس هاي بهداشت روان در سطح کشور مخصوصاً مناطق روستایی و محروم گردید.

2.    افزون بر 84 درصد مراکز بهداشتی درمانی در دسترس در امر برنامه های سلامت روان فعالیت دارند.

3.    بیش از 70 درصد خانه های بهداشت مراقبت از سلامت روان جمعیت تحت پوشش را مورد پیگیری قرار می دهند.

4.    63 درصد جمعیت روستایی ( 15626729 نفر ) از جمعیت روستایی تحت پوشش این طرح قرار گرفتند.

5.    11 درصد جمعیت در مناطق شهري ( 4568301 نفر) از خدمات سلامت روان برخوردار هستند.

6.    در حال حاضر برنامه کشوري بهداشت روان مناطق شهري و روستايي در حال اجرا مي‌باشد و جمعيتي بالغ بر30 مليون نفر را زير پوشش دارد.

علاوه براین ها مجموعه ارزیابیهای ملی و بین المللی نشانگر آن است که  این ادغام منشا اثرات بسیار مثبت و برجسته ای در زمینه تسهیل دسترسی عموم مردم به خدمات بهداشت روان بوده است به طوری که دفتر منطقه اي سازمان جهاني بهداشت در شرق مديترانه در سال 1374  ضمن انجام پژوهی این موضوع را که مسیر ورود اختلالات روانپزشكي به درمان از طریق ادغام و مداخله  پزشكان عمومي تسهیل می گردد تبیین نمود. همچنین طی مطالعه دیگری که در استان خراسان انجام شد مشخص کرد که 2/72 درصد از بيماراني كه براي اوّلين بار( با وجود سابقه و رنج  سه ساله ناشی از اختلالات روانی)  در فاز آغازين طرح غربالگري شدند، لذا این امر بیانگر اثربخشی و اهمیت برنامه ادغام سلامت روان در سیستم مراقبت های بهداشتی اولیه در تشخیص ، درمان و مدیری  به موقع اختلالات روانپزشکی است. با تکیه بر چنین دست آورد ارزشمندی تداوم برنامه ادغام بهداشت روان و تعمیق و تعمیم آن در جمعیت تحت پوشش سیستم بهداشتی اولیه از ضرورت های بسیار مورد تاکید می باشد. در حال حاضر برنامه ادغام بهداشت روان گسترش بیشتری یافته است و اکثر مناطق روستایی و بخشی از مناطق شهری را نیز تحت پوشش خود قرار داده است.

لازم به یاد آوری است که برنامه ادغام بهداشت روان در نظام مراقبتهای بهداشتی  به صورت منحصر به فرد در  منطقه مدیترانه شرقی یا حتی در جهان توسط کشورما به مرحله اجرا در می آید. این برنامه با رویکرد  مبتنی بر جامعه (جامعه نگر) طراحی و اجرا می گردد و  هدف عمده آن تاکید و تمرکز بیشتر بر درمان بیماران سرپایی و عرضه خدمات سلامت روان  در محل زندگی افراد می باشد. تا از این طریق از بستری طولانی مدت و مکرر بیماران جلوگیری نموده و کمک شود تا ضمن اینکه بیماران در محیط زندگی و خانواده درمان می شوند  بار  هزینه های درمان بیشتر  بر افراد و خانواده ها کاسته شود. 

یاد و نام  مرحوم دکتر داوود شاه محمدی و مرحوم سعید هوشمند لایقی از مجریان و کارشناسان ارزشمند حوزه سلامت روان کشور را گرامی می داریم .