تهیه و تنظیم: سید علی بلندی – کارشناس گروه تخصصی پیشگیری و مبارزه با بیماری­های معاونت بهداشت دانشگاه علوم پزشکی تبریز

معرفي بيماري

 بيماري سياه سرفه كه عامل آن ميكروبي به نام برده تلا پرتوسيس (Bordetella Pertussis ) می‌باشد يكي از عوامل اصلي مرگ و مير و عوارض در دوران شیرخواری و كودكي است. اين بيماري هنوز هم در كشورهاي در حال توسعه شايع است و يكي از مهم‌ترین بیماری‌های كشنده و قابل پيشگيري با واكسن محسوب می‌شود. هر ساله حدود پنجاه ميليون مورد ابتلا به بيماري و سيصد هزار مرگ و مير در اثر اين بيماري در جهان اتفاق مي­افتد. ميزان مرگ و مير شيرخواران در كشورهاي در حال توسعه به 4% نيز می‌رسد. در ايران نيز مشابه كشورهاي توسعه يافته اطلاعات مركز مديريت بیماری‌های واگير نشان دهنده افزايش موارد بيماري در طي سال‌های اخير است. هر چند بیش‌ترین موارد گزارش شده در گروه سني كودكان، به ويژه در زير یک سال بوده است، وليكن با تقويت گزارش دهي موارد مشكوك، انتظار می‌رود موارد بيماري در بالغين نيز افزايش يابد .

بر اساس آخرين آمار در سال 1390 در مجموع 854 مورد محتمل به سياه سرفه از 30 استان كشور گزارش شده است . بروز كلي بيماري در كشور 12/1 در صد هزار نفر است. بیش‌ترین فراواني و بیش‌ترین بروز با 161 مورد از استان مازندران (بروز 22/5 در صد هزار نفر) و پس از آن بیش‌ترین بروز در استان‌های قزوین (5)، قم (28/4)، زنجان (4) و تهران (2/1) گزارش شده است .

در استان آذربایجان شرقی از سال 1390 تا 1392 تعداد موارد مشکوک به سیاه سرفه به ترتیب 40 مورد (08/1 در صد هزار نفر)، 81 مورد (2/2 در صد هزار نفر) و 144 مورد (4 در صد هزار نفر) گزارش گردیده است و تعداد موارد قطعی در این سال‌ها به ترتیب 2، 6 و 12 بوده است.

علائم باليني

 فرم كلاسيك و يا معمول بيماري به صورت عفونت اوليه در افراد سنين 1 تا 10 سال و فاقد واكسيناسيون اتفاق می‌افتد. دوره کمون بیماری 7 تا 10 روز به طور متوسط 5 تا 21 روز است. بیماری معمولاً 6 تا 8 هفته طول کشیده و سه مرحله مقدماتي (Catarrhal )، حمله ( (paroxysma ) و نقاهت دارد. مرحله مقدماتی با آبريزش بيني شروع شده و با سرفه­های شدید تشنجی که به تدریج در فاصله 1 تا 2 هفته حالت حمله­ای پیدا می‌کند، ادامه می­یابد. حمله ناگهاني بيماري با سرفه‌های مكرر و شديد مشخص می‌شود. در هر حمله سرفه‌ها به صورت قطاري بدون آن كه در فاصله آن‌ها فرصتي براي تنفس باشد شروع می‌شود و متعاقب آن صداي whoopيا فرياد خاص سياه سرفه اي (ناشي از دم با شدت است) شنيده می‌شود. در پايان هر حمله، موكوس روشن و چسبنده­اي از دهان خارج می‌شود كه اغلب همراه استفراغ است. در بين حملات سياه سرفه معمولاً حال عمومي كودك مناسب است.

سياه سرفه در بالغين

طول مدت ايمني حاصل از واكسيناسيون به طور متوسط بين 8 تا 10 سال است؛ لذا اكثريت نوجوانان و جوانان، فاقد ايمني لازم نسبت به سياه سرفه هستند. معمولاً بيماري در اين گروه‌های سني تغيير شكل يافته و خفيف تر بروز می‌نماید و علائم اختصاصي را نشان نمی‌دهد. در برخي مطالعات درصد قابل توجهي از سرفه‌های طول كشيده در بالغين ناشي از سياه سرفه است. بزرگ‌سالان معمولاً به عنوان مخزن بيماري عمل كرده و سبب انتشار بيماري به شيرخواران می‌شوند. در دهه گذشته در كشورهاي توسعه يافته موارد بيماري سياه سرفه رو به افزايش و درصد زيادي از آن در جوانان بوده است و به همين خاطر برنامه واكسيناسيون گروه‌های سني 11 تا 18 ساله در برخي كشورها، با استفاده از واكسن غير سلولي سياه سرفه به اجرا درآمده است.

 تشخيص

 معيار اثبات آزمايشگاهي بيماري جدا كردن باسيل برده تلاپرتوسيس و يا يافتن سكانس ژنوم توسط روش PCR و یا دو تيتر سرولوژي متوالي بالا رونده است.

تعاريف

مورد مشكوک: هر فردي كه حداقل دو هفته سرفه همراه با حداقل يكي از علائم زير را داشته باشد:

-  حملات سرفه قطاري

- Whoop هنگام دم

- استفراغ بعد از حمله سرفه

مورد باليني: موردي كه معيارهاي باليني را داشته باشد ولي اثبات آزمايشگاهي نداشته باشد .

مورد قطعي: موردي كه معيارهاي باليني را داشته باشد و از نظر آزمايشگاهي نيز تأیید شود .

در صورت مواجهه با هر مورد مشكوك بيماري بايد به صورت فوري به سيستم بهداشتي گزارش شود.

 

اقدامات مورد نياز

الف - درماني

- درمان با اريترومايسين به ميزان mg/kg 50 به مدت 10 تا 14 روز انجام می‌شود. اريترومايسين دوره سرايت را کوتاه می‌کند ولي تغييري در علائم باليني ايجاد نمی‌کند.

-  در طول بيماري بايد به بيمار تغذيه مناسب و مايعات كافي داد.

- موارد شناخته شده بيماري بايد از نظر تنفسي ايزوله شوند. موارد مشكوك نيز نبايد در تماس با كودكان كم سن و نوزادان باشند. مدت جداسازي در صورت شروع درمان 7 روز و در غير اين صورت سه هفته است.

ب – پيشگيري

- آموزش مردم و به خصوص والدين نوزادان درباره مزاياي واكسيناسيون نوزادان.

- واكسيناسيون عليه سياه سرفه مطابق برنامه واكسيناسيون جاري كشوري به صورت واكسن سه‌گانه ديفتري، كزاز و سياه سرفه انجام می‌گیرد.

- هنگام بروز همه­گيري بايد كاركنان بهداشتي را با تجويز يك دوره 14 روزه اريترومايسين محافظت نمود.

موارد منع واكسيناسيون سياه سرفه

- واكنش آلرژيك شديد به دنبال تزريق دوز قبلي واكسن و یا به يكي از مواد تشکیل‌دهنده واكسن.

- آنسفالوپاتي (علائم كوما، كاهش هشياري، تشنج طولاني عمومي و يا موضعي كه چند ساعت طول كشيده و در عرض 24 ساعت بهبود نيابد) در صورتي كه در عرض 7 روز از تزريق دوز قبلي واكسن DTP اتفاق بيفتد.

- اختلالات نورولوژيك پیش‌رونده شامل تشنج اسپاسم نوزادي، صرع كنترل نشده و آنسفالوپاتي پیش‌رونده شامل توبروز اسكلروزيس، بعضي بیماری‌های متابوليك و دژنراتيو است. در اين موارد تزريق واكسن بايد تا تثبيت وضعيت نورولوژيك به تعويق افتاده و امكان تزريق واكسن در هر مراجعه مجدداً بررسي شود.

انديكاسيون هاي ارجاع به سطوح بالاتر

در صورت عدم پاسخ به درمان اوليه و يا بروز عوارض بيماري، بايد به پزشك متخصص ارجاع شود.

جداسازي

- موارد شناخته شده بيماري بايد از نظر تنفسي ايزوله شوند . مدت جداسازي در صورت شروع درمان 7 روز و در غير اين صورت سه هفته است .

- موارد مشكوك نيز نبايد در تماس با كودكان كم سن و نوزادان باشند.

منابع

1.  راهنماي مراقبت از بيماري سياه سرفه، مركز مديريت بیماری‌های واگير وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي، چاپ دوم 1388

2.  سيستم آمار و اطلاعات وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشكي . مركز مديريت بیماری‌های واگير، 1390

3. اصول پيشگيري و مراقبت از بیماری‌ها . مركز مديريت بیماری‌ها، 1385

4. Public Health Image Library: Department of Health and Human Services/ Centers for Disease Control and Prevention, 1600 Clifton Rd, Atlanta, GA 30333, U.S.A.